خانواده را میتوان اصلیترین نهاد اجتماعی از ابتدای تاریخ تاکنون دانست که بنیان شکلگیری جوامع پیشرفته و خاستگاه فرهنگها، تمدنها و تاریخ بوده است. نهاد خانواده با وجود تغییرات ساختاری در دورههای مختلف، به ویژه در جریان مدرن شدن جوامع، از ثبات و پویای بالایی برخوردار بوده و همواره نهادی برای پیوند میان جامعه و فرد بشمار میآید. اهمیت خانواده از جهت فردی نیز مدنظر است؛ چراکه مراحل شکلگیری شخصیت هر فرد، تربیت و جامعهپذیری او، در درون خانواده و تحتتأثیر آموزشهای والدین طی میشود. از این جهت، خانواده بر رشد، تعادل و شکوفایى هر فردی از افراد جامعه تأثیرگذار بوده و بهتبع بر جامعه پیرامونی با تربیت و وارد نمودن افراد صالح و شایسته به آن، تأثیر مستقیم دارد.
دین اسلام به عنوان مکتبی انسانساز، بیشترین توجه را به والایی و پویایی خانواده دارد. آداب ویژهای برای زندگى خانوادگى وضع کرده و ساختار مطلوب و به هنجار خانواده را براساس آموزههاى دینى بنا کرده است. ازاینرو پیامبر اسلام(ص) و اولیاى دین(ع) نیز همواره افراد را در مورد شیوه انتخاب همسر، کیفیت روابط خانوادگى و زناشویى، برخورد با فرزندان و انواع روابط عاطفى در خانواده، راهنمایى مىکردند. دنیای امروز علیرغم تغییرات زیادی که به خود دیده است، میتواند این آموزهها را راهگشای معضلات خود کند.
خانواده طبیعیترین واحد تولیدمثل و فراگیرترین واحد اجتماعی است که به دلیل تأمین نیروی انسانی جامعه، سلامت همهجانبه اعضای آن در سلامت اجتماعی تأثیر اساسی دارد. تعریف خانواده در جامعهشناسی غالباً در دو دسته جای میگیرد: الف) تعاریف سنتی: شامل خانوادههای هستهای، ناهمجنسگرا و متمرکز بر رابطههای خونی (والدین، فرزندان، خواهران و برادران). ب) تعاریف گسترده: این تعاریف با تغییر واژه (خانواده) به (چهاردیواری - خانوار)، هرگونه همزیستی و رابطه خصوصی در یک خانه اعم از رابطه تکوالد با فرزند، رابطه دوهمجنس و... را در بر میگیرد. این قبیل تعاریف، موجب میشود تا سیاستها و برنامههای مربوط به نهاد خانواده، شامل افراد وابسته به اینگونه روابط نیز بشود.
از منظر اسلام، خانواده گروهی متشکل از افراد، دارای شخصیت مدنی، حقوقی و معنوی است که هسته اولیه آن را ازدواج مشروع زن و مرد تشکیل میدهد. پس از برقراری عقد نکاح بین زن و مرد، طرفین دارای وظایف و حقوق جدید میشوند و ارتباط خویشاوندی شکل میگیرد؛ به طوریکه اعضای آن دارای روابط قانونی، اخلاقی و عاطفی میگردند. در آیه ۲۱ سوره روم آمده است: «از نشانههای او این است که از خودتان جفتهایی برای شما آفرید تا نزدشان آرامش یابید و میان شما انس و الفت برقرار ساخت. اینها نشانههایی است برای آنان که میاندیشند.»
به طور کلی، همه نقشهای مربوط به ایجاد تمدن و انتقال سنتها، عقاید و آداب، ویژگیهای فردی و اجتماعی به نسل جدید، رشد و شکوفایی انسانیت، ایجاد جامعه ایدهآل و سالم و تداوم تعالیم دینی و اخلاقی به خانواده مربوط میشود. ارزش و اهمیت تشکیل خانواده، تأمین سلامت روانی، آرامش و سکون، عشق و دوستی، شفقت و همیاری، انس و الفت برای اعضای آن یعنی زن و شوهر، پدر و مادر و فرزندان و نیز ایجاد آمادگی برای رویارویی با پدیدههای اجتماعی است.
کارکردهای خانواده در اسلام
از نظر اسلام اهداف خانواده غایاتیاند که خداوند در تکوین و تشریع برای آن قرار داده است و کارکردها فوایدیاند که افراد میتوانند آنها را در خانواده بیابند یا ایجاد کنند.
۱- کارکردهای جسمی و روانی: زن و مرد ابتدا با قرار دادن قوای شهوانی و عاطفی خود در روابط زناشویی، به سلامت جسمی و روانی میرسند و با تولد فرزندان، ارتباط عاطفی و روانی به صورت دوسویه میان والدین و فرزند کامل میشود. ارضای نیازهای عاطفی، برقراری آرامش و محبت قلبی، حمایت و رسیدگی در مواقع بیماری، همیاری و پایبندی به قواعد خانه از مصادیق این نوع کارکرد است که به داشتن یک خانواده بهنجار و دارای شاخصهای سلامت کمک مینماید.
۲- کارکردهای جنسی: وجود واژههای عفیفانه مانند مباشرت، لباس بودن زن و مرد برای یکدیگر، تغشی (پوشاندن) و «اِحصان» (از لغت «حِصن» به معنای دژ و قلعه) در مورد ازدواج در روایات و قرآن کریم، حاکی از توجه دوسویه زن و مرد به ارضای درست و بسنده نیاز شهوانی یکدیگر در بستر خانواده و نگاه داشتن یکدیگر از طغیان شهوت و انحراف جنسی است. از دیگر آثار محدود ساختن روابط جنسی به خانواده میتوان به تشدید علاقه و محبت میان همسران، ارتباط جنسیِ متعهدانه، استحکام خانواده و پالایش جامعه از بیبندوباریهای اخلاقی و جنسی اشاره کرد.
۳- کارکردهای اقتصادی: اسلام با اینکه وظیفه تأمین معاش را از دوش زن برداشته و با الزام نفقه او بر شوهر، عملاً مردان را در خدمت زنان قرار داده است، زنان شایسته را زنانی میداند که در رفع نیازهای معیشتی و اقتصادی خانواده، به ویژه در داخل منزل از روی میل و رضایت به شوهران خود یاری رسانند. پاداشهای معنوی فراوانی که برای این امر مقرر شده است، در تشویق زنان باایمان تأثیر قاطعی دارد. آیندهنگری، پسانداز و کنترل هزینهها از مزایای تشکیل خانواده در جهت اقتصادی است.
۴- کارکردهای تربیتی و جامعهپذیری:
خانواده انتقالدهنده اصلی دانش، ارزشها، نگرشها، نقشها و عادات یک نسل است. از اینرو زن و مرد پس از ازدواج در مواجهه با اختلاف سلیقههای جدی در روابط زناشویی با مدارا، بردباری و مدیریت درست عواطف خویش کاملتر میشوند. جامعهپذیری فرزندان نیز ابتدا در خانواده از طریق آموزشهای غیررسمی (آموزش مسائل دینی و رفتار اخلاقی و اجتماعی به صورت گفتوگو و سرمشقدهی به کودکان) محقق میشود. متون دینی، درخصوص تأثیر والدین در تربیت فرزندان، بر مسئله گزینش همسر، مراقبت اخلاقی، رعایت شرایط زمان و مکان حین انعقاد نطفه، آداب شیردهی، رفتارهای عاطفی والدین با کودکان و گفتوگو و بازی با آنان فراوان تأکید کردهاند.
با توجه به این کارکردها و اهدافی که برای تشکیل خانواده در اندیشه اسلامی بیان شده است، میتوان برنامههای فرهنگی و اجتماعی مشخصی را ارائه نمود. چراکه تفکر و اندیشه سکولار غربی که با ابزار مختلف رسانهای در حال ترویج است، همین کارکردها و اهداف را هدف قرار داده و با ترویج فرهنگ لذتگرایی و منفعتطلبی، انگیزه افراد بهخصوص نسل جوان را برای تشکیل خانواده کاهش میدهد.
از اینرو ضروری است که برنامهریزان و مسئولان فرهنگی کشور به این معضلات توجه نموده و با ریشهیابی درست آنها به فکر چارهجویی باشند. برهان