هر فرد روزانه نزديك به ۲۲۰۰۰ بار تنفس ميكند و تقريبا به ۱۵ كيلوگرم هوا در روز نياز دارد. معمولا انسان ميتواند به مدت ۵ هفته بدون غذا و مدت ۵ روز بدون آب زنده بماند، اما نميتواند بدون هوا حتي ۵ دقيقه زنده بماند. هر گاه هر نوع ماده گازي، بخار، مايع، جامد، تشعشع پرتوزا و غيرپرتوزا و يا مجموعه تركيبي از آنها كه در هواي آزاد پخش و باعث آلودگي هوا و يا ايجاد بوهاي نامطبوع نمايد از قبيل دود، دوده، ذرات معلق، اكسيدهاي گوگرد، اكسيدهاي ازت، مونو اكسيدكربن، اكسيد كنندهها، هيدروكربنها، اسيدها، آمونياك و غيره گفته شود كه هوا آلوده است و اين آلودگي هوا ميتواند مضر به حال انسان، حيوان، گياه و يا آثار و ابنيه باشد.
منابع آلودگی هوا
انواع متفاوتي از آلايندههاي هوا وجود دارد كه اثرات مضري بر سلامت انسان، گياهان و جانوران داشته و محيط زيست طبيعي را تحت تأثير قرار ميدهند. منابع عمده آلودگي هوا عبارتند از منابع طبيعي و مصنوعي. منابع طبيعي آلودگي هوا از قبيل طوفانهاي شن، آتشسوزي جنگل ها، فوران آتشفشانها، پخش گرده گياهان و نشت گاز طبيعي ميباشد و آلودگي ناشي از آنها يك پديده دائمي است كه به علت گردش فرايندهاي طبيعي مقدارش تقريبا در سطح زمين ثابت است. مقدار آلودگي طبيعي در مقايسه با آلودگي مصنوعي خيلي بيشتر و قابل توجه ميباشد. اما در طبيعت چندين مكانيسم خودپالايي وجود دارد كه سطح زمين را براي موجودات مناسب و قابل تحمل ميسازد. نقش انسان در كنترل آلودگي ناشي از منابع طبيعي خيلي كم است، اما انسان به وسيله برهمزدن تعادل اكولوژيكي و طبيعي ناشي از آلودگي انسان ساخت مي-تواند وضع را بدتر نمايد و به آلودگي طبيعي بيافزايد.
منابع مصنوعي آلودگيها كه سهم به مراتب بيشتري در قياس با منابع طبيعي در آلوده سازي هوا دارند به دست انسان بوجود آمده و آلودگي هاي ناشي از فعاليتهاي او ميباشد. از منابع عمده توليد آلودگيهاي مصنوعي ميتوان به صنايع، وسايل نقليه، پالايشگاهها، نيروگاهها، منابع تجاري و خانگي، زهكشيهاي كشاورزي، آزمايشگاهها و بيمارستانها اشاره كرد.
عوامل مؤثر بر پخش آلايندههاي هوا
- خصوصيات هواشناسي: پارامترهاي جوي مانند سرعت و جهت باد، تغييرات دما با افزايش ارتفاع از سطح زمين، رطوبت نسبي و غيره، آلايندههاي هوا را تحت تأثير قرارداده و باد با حركت افقي آلايندهها را حمل و جابجا مينمايد. غلظت آلايندهها در سطح زمين اساسا به سرعت و جهت باد بستگي دارد.
- پستي و بلندي زمين: ناهمواريهاي موجود در زمين و موانعي مانند كوهها و غيره بر انتشار آلايندهها اثر ميگذارد. بسته به شرايط مكاني، پستي و بلندي ميتواند بر نحوه پراكنش و انتشار آلايندهها مؤثر باشد.
- خصوصيات آلايندهها: اهميت مسائل آلودگي هوا به نوع و اندازه آلايندهها، به جامد، مايع و يا گاز بودن آن نيز بستگي دارد . واكنش بين آلايندهها در اتمسفر بسته به خصوصيات آنها ممكن است مقدار آلاينده در اتمسفر را افزايش يا كاهش دهد.
آلایندههای هوا
گاز سمی مونوکسید کربن بطور عمده مربوط به خودروهایی است که مصرف سوخت آنها بنزین میباشد. این خودروها مقدار زیادی گاز CO را از طریق لوله اگزوز وارد هوا میکنند. دی اکسید گوگرد عمدتا مربوط به نفت کوره نفت سیاه است که در بعضی از صنایع و تاسیسات حرارت مرکزی و تولید نیرو مورد استفاده قرار میگیرد. اکسیدهای نیتروژندار بطور عمده مربوط به نفت کوره، گازوئیل و مقدار کمتری مربوط به مصرف بنزین و نفت سفید میباشد. هیدروکربنهای سوخته نشده عمدتا مربوط به خودروهایی است که بنزین مصرف میکنند. نفت کوره و گازوئیل در این مورد سهم کمتری را ایجاد میکند. ذرات ریز معلق به طور عمده از سوختن نفت کوره حاصل میشود. برمید سرب در نتیجه مصرف بنزین در موتور اتومبیلها حاصل میشود. بنزین خودروها اغلب دارای مادهای به نام تترا اتیل سرب است که به منظور روان کردن کار سوپاپها و بهسوزی بنزین به آن اضافه میشود. این ماده هنگام سوختن بنزین باعث پراکنده شدن ذرههای جامد و معلق ترکیبات سرب در هوا میشود که هم سمیاند و هم به صورت رسوبهای جامد وارد دستگاه تنفسی میشوند.
اثرات آلایندهها بر سلامت انسان
بطور طبیعی بعضی از آلایندهها اثرات کوتاه مدت و گاها شدید دارند مثلا افزایش منواکسیدکربن افزایش سردرد و سرگیجه را در فضاهای آزاد به دنبال دارد اما در داخل منزل و فضاهای بسته منجر به مرگ هم خواهد شد. منواکسیدکربن مانع رسیدن اکسیژن به قلب و مغز می شود و باعث مرگ میشود. این گاز هیچ رنگ و بویی ندارد به تدریج باعث میشود فرد به خواب رود گاهی برای گرم کردن حمام از وسایل گرمازا استفاده میشود که کاری خطرناک است و به هیچ وجه نباید در چنین فضاهایی از وسایل گرمکننده استفاده کرد. استفاده از بخاریهای گازی بدون دودکش نیز بسیار خطرناک است و به علت تجمع گاز منواکسیدکربن باعث ایجاد سردرد و سرگیجه و تهوع در فرد میشود زمانی که دودکش باشد خود دودکش در تهویه هوای اتاق موثر است. بطورکلی آلودگی هوا باعث تحریک مجاری هوایی و تشدید آسم و برونشیت مزمن میشود و بر رشد و نمو سیستم عصبی، تنفسی و ایمنی و غدد داخلی تاثیر میگذارد که این امر میتواند خطر سرطان را در سالهای بعدی زندگی افزایش دهد.
وارونگی هوا
اکثر آلایندههای هوا همچون دود اگزوز خودروها، گاز و دود صنایع و غیره، هنگامی که رها میشوند، گرم-تر از هوای اطراف خود هستند و چون هوای گرم به اندازه هوای سرد متراکم نیست، گازهای آلوده گرم بالا میروند و در لایههای سرد بالاتر پخش میشوند. وقتی وارونگی گرمایی رخ میدهد، یک لایه هوای گرم روی یک لایه هوای سرد قرار میگیرد. گازهای آلوده گرم فقط تا زمانی که به لایه هوای گرم برسند، بالا میروند. در آن نقطه، آلایندههای مزبور غلظت کمتری از هوای بالا ندارند، از این رو صعود آنها متوقف میشود. در یک محیط بسته نزدیک سطح زمین حبس میشوند و غلظت آنها در هوای نزدیک سطح زمین مرتبا افزایش می-یابد. گاهی مرز میان هوای سرد و گرم آنقدر مشخص است که میتوان آن را به صورت یک سطح صفحهای شکل بالای منطقه آلوده دید.
نویسنده : محمدعلی ناری ابیانه