اشاره: پژوهشکده شورای نگهبان، بازوی تحقیقاتی شورای نگهبان در انجام وظایفی است که قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران بر عهده این شورا قرار داده است. گزارش های پژوهشی یکی از مجموعه آثار علمی منتشر شده از سوی این پژوهشکده است که توسط گروه های علمی پژوهشی شاغل در آن انجام شده است. گزارش های پژوهشی معمولا به مفاهیم پایه مرتبط با وظایف شورای نگهبان می پردازد. چالش قانون ضمن اعلام آمادگی برای انعکاس متن جوابیه پژوهشکده شورای نگهبان، پیشاپیش از حسن توجه و پیشنهادات سازنده اندیشمندان و نخبگان سپاسگزاری می کند. این نوشتار به معرفی، نقد و بررسی گزارش واكاوي مفهومي كليد واژگان چند معنا در قانون اساسي: مدخل امت می پردازد که هم اکنون از نظر خوانندگان گرامی می گذرد:

معرفی گزارش
شناسنامه گزارش
عنوان گزارش: واكاوي مفهومي كليد واژگان چند معنا در قانون اساسي: مدخل امت
مؤلف: حامد نيکونهاد
دفتر: مطالعات قانون و قانونگذاري
شماره مسلسل: ۱۳۹۵۰۰۱۵
تاريخ انتشار: ۰۵/۰۴/۱۳۹۵
تعداد صفحات: ۳۳ صفحه
ناشر: پژوهشکده شورای نگهبان
منبع: درگاه الکترونیک پژوهشکده شورای نگهبان
در مقدمه گزارش اینگونه آمده است: طیف جمعیتی دولت ها در نظامهای سیاسی امروزین، معمولاً با عنوان ملت یا مردم شناخته می شود. ملت، در رویکردی حقوقی و سیاسی آن گروه انسانی است که اعضای آن در اثر عوامل پیوند دهنده مادی و معنوی به یکدیگر وابسته شوند و نسبت به جماعت احساس تعلق کنند و سرنوشت خود را با سایر اعضا یکی بدانند. ملت نمایان گر بعد انسانی جامعه سیاسی و عنصر جمعیتی دولت های مدرن است و رابطه تنگاتنگی با مقوله تابعیت دارد. از این رو محور بحث در بعد جمعیتی در حقوق اساسی کنونی همانا ملت است. اما در ادبیات دینی و به ویژه در اندیشه سیاسی اسلامی برای اشاره به مجتمع اسلامی از اصطلاح ملت استفاده نشده است و با وجود کاربرد ملت در متون دینی به معنای دین و آیین، اما هیچ گاه برای اشاره به جامعه اسلامی، واژه ملت به کار نرفته است. در مقابل برای اشاره به مسلمانان، یعنی باورمندان به دین اسلام، به عنوان اعضای تشکیل دهنده جامعه اسلامی، واژه امت جعل شده است. بدین ترتیب یکی از کلید واژگان پرکاربرد در اندیشه سیاسی اسلامی دانش واژه امت است. این دانشواژه به صورت پرشماری در منابع دینی همچون قرآن کریم و روایات رسیده از پیشوایان معصوم سلام الله علیهم اجمعین به کار رفته است و در حوزه اندیشه سیاسی در کنار مفهوم امامت مطرح شده است. پرسش مهمی که مطرح است آنکه مفهوم این واژه در قانون اساسی چه نسبتی با معنای آن در اندیشه اسلامی دارد و امت شامل چه طیف از گروه های انسانی در جامعه میشود؟ آیا امت در همه کاربردها منطبق بر همان معنای مألوف در اندیشه دینی است یا در بر دارنده معنای متمایزی است؟ اهمیتِ یافتن پاسخ واضح به این پرسش ها، روشن به نظر می رسد. علاوه بر اهمیتی که دانستن کلید واژگان قانون اساسی به طور کلی دارند، شناخت صحیح این دانش واژه تأثیر مستقیمی در شناخت جامعه سیاسی زیربنای حقوق اساسی ایران دارد؛ چرا که حقوق اساسی بر مدار جامعه سیاسی می چرخد و اساساً در بستر جامعه سیاسی، حقوق اساسی شکل می گیرد و حقوق اساسی درصدد تمشیت جامعه سیاسی با اصول حقوقی است. از این رو باید جامعه سیاسی را شناخت تا بتوان حقوق اساسی متناظر با آن و مؤلفه های آن را به خوبی شناخت و ارزیابی نمود. البته توجه به این نکته ضروری است که موضوع این نوشتار با توجه به پرسش محوری آن، تبیین نسبت میان امت و ملت در قانون اساسی و یا اندیشه اسلامی و چالش های پیش روی آن نیست؛ بلکه مراد، واکاوی مفهوم و طیف امت است. در حقیقت گزینش معنای مناسب برای این واژه در منظومه حقوق اساسی ایران به جد مؤثر است. فهم صحیح از نظم حقوق اساسی جمهوری اسلامی در گروه درک صحیح مؤلفه های جامعه سیاسی است و این خود، در گرو شناخت دقیق مفهوم امت است. تتبع نگارنده حاکی از آن است که در مورد گستره و مفهوم کلید واژه امت در حقوق اساسی ایران بحث جداگانه ای صورت نگرفته است؛ اگرچه در ادبیات دینی و آرای اندیشمندان اسلامی در این خصوص بحث شده است که در قسمت نخست نوشتار، با بیانی متفاوت به طرح و بررسی آنها پرداخته می شود. ناگزیر در این راستا به شیوه توصیفی و تحلیلی، نخست با کاوش در منابع اصیل دینی مفهوم امت و طیف آن، آنگونه که در منابع یادشده بازتاب یافته، بازشناسی می شود. سپس با کنکاش در قانون اساسی و سایر منابع حقوق اساسی جمهوری اسلامی ایران سعی می شود معنای دقیقی برای واژه امت ارائه گردد تا از این رهگذر، روشن شود چه نسبتی میان کاربرد این واژه در قانون اساسی و متون اسلامی قابل تصویر است و آیا مفهوم امت با همان درونمایه مأنوس و مألوف اسلامی خود وارد ادبیات قانون اساسی شده است و یا آنکه کاربردهای متفاوتی داشته است. عناصر تشکیل دهنده امت امت با چند شاخص و معیار از مفاهیم نزدیک و رقیب همچون قوم و ملت تمییز داده می شود.
۱- امت، گروهی از مردم و آن جامعه ای هستند که به واسطه پیوندهای اعتقادی در کنار یکدیگر قرار دارند و سایر علقه های اجتماعی همچون خویشاوندی، منافع مادی و وحدت جغرافیا در این پیوند بی تأثیر است.
۲- قوام امت به عقیده مشترک است و آن عبارت است از باور به مکتب جاودان و حیات بخش اسلام متبلور شده در منابع شریعت، که تأمین کننده همزمان سعادت دنیا و آخرت و تضمین کننده منافع مادی و معنوی فرد و جامعه انسانی است. باورمندان به این مکتب، هویت تاریخی مشترکی را رقم زده و جامعه ای فراتاریخی و فرا سرزمینی را تشکیل می دهند.
۳- بنیان رابطه آحاد امت با یکدیگر مبتنی بر پیوند برادری و وحدت سرنوشت است و آموزه های متعدد اسلامی همچون نماز عید، جمعه و جماعات، حج و زکات و امر به معروف و نهی از منکر و توصیه های اکید به تعاون و مواسات بر لزوم تحکیم این روابط تأکید می ورزد. امت جامعه ای ایمانی است که به سوی الله و اهداف الهی در حرکت است. البته امت، با توجه به مبانی جهان شمول اعتقادی خود اهداف خود را منحصر به رستگاری مومنان نکرده بلکه تلاش می کند تا کل بشریت راه سعادت را بیابد و بپیماید. امامت، رکن تکوین امت و شرط لازم برای تحقق امت است. امامت، محور امت و امام جوشیده از بطن امت است و در عمل و التزام به مکتب، فرد اعلای امت است. بدون امام، امت ناتمام است. لذا اطاعت سیاسی از امام یکی از عناصر تشکیل دهنده امت است. در حقیقت، امت حقیقی بر محور امام محقق می شود و تا امت به معنای عام که واجد سه مشخصه پیشین هستند، بر مدار اطاعت از امام نظام و سامان نیابند، امت حقیقی شکل نگرفته است. جامعه اسلامى اصالتاً از افرادى به وجود مى آید که با اختیار و انتخاب خود اسلام را پذیرفته باشند و مخصوصاً ملتزم به قوانین اجتماعى و قضایى و سیاسى آن باشند و سرزمینى که چنین جامعه اى در آن زندگى مىکنند کشور اسلامى و دارالاسلام نامیده مى شود ولى در مرتبه بعد، بعضى از غیرمسلمانان با عقد قرارداد خاصى مى توانند تابعیت کشور اسلامى را بپذیرند و در کنار مسلمانان زندگى امن و مسالمت آمیزى داشته باشند. البته، همان طور که همه افراد مقیم در دارالاسلام، لزوماً مسلمان نیستند، همه آحاد امت ضرورتاً در دارالاسلام یا سرزمین های اسلامی، حضور ندارند. در درون محدوده سرزمین های اسلامی، علاوه بر مسلمانان که عناصر اصلی تشکیل دهنده جامعه هستند، افراد دیگری با عقاید متفاوت با مسلمانان زیست میکنند و یا اقامت دارند. مسلمانان به عنوان طیف اصلی و عمده جامعه اسلامی، جمعیتى هستند که رابطه اخوت اسلامى میان آنها برقرار است و در صلح کامل به سر مى برند و تفرقه در میان شان نامشروع بوده و همگى معتقد به آئین اسلام مى باشند. گروه هایی از جمعیت انسانی نیز هستند که پس از گرویدن به اسلام، همچنان در میان کفار به زندگى خود ادامه مى دهند و از سرزمین هاى آنان بیرون نمى آیند. قرآن از این گروه به مستضعفین تعبیر مى کند. نظر به پبوند عقیدتی این عده با مسلمانان، این افراد نیز در شمار امت اسلامی قرار می گیرند. دسته دیگر که در زمره امت اسلامی قرار دارند، باغیان یا اهل بغی هستند؛ یعنی افراد و یا گروهى از مسلمین که علیه امام و حکومت اسلامى شورش مى کنند و درصدد برانداختن نظام اسلامى برمى آیند. هرچند باغى در باطن در زمره کفار است، لیکن برحسب ظاهر، احکام جارى بر مسلمانان، مانند جواز خوردن ذبیحه ایشان، ازدواج با آنان، حرمت اموال و ناموس شان، بر او جارى است. اما مرتدان (ملی و فطری) یعنی کسانى که از اسلام خارج شده و کفر اختیار نموده اند، اگرچه به اختیار و انتخاب خود از شمار امت اسلامی بیرون می روند، ولی همچنان جزء اتباع دولت اسلامی باقی می مانند. در حقیقت این عده به دلیل انقطاع پیوند اعتقادی، از جرگه مسلمانان خارج می شوند ولی در صورتی که در قلمرو دولت اسلامی ساکن باشند، در شمار تابعان آن قرار خواهند داشت. نکته مهم در خصوص رابطه میان حاکمیت و جمعیت آن است که میان امت اسلامی و دولت اسلامی به لحاظ مفهومی و وجود خارجی تفاوت وجود دارد. آنچه کاملاً جنبه فرامرزی و فرا سرزمینی و حتی فرا تاریخی دارد، مفهوم امت اسلامی است و نه مفهوم دولت اسلامی؛ چرا که دولت اسلامی خواه ناخواه محدود به قلمرو جغرافیایی خاصی به نام دارالاسلام می باشد. لذا کفار (اهل کتاب و غیر آن) و مستأمن ها در صورت سکونت و حضور در قلمرو دارالاسلام، اگرچه در شمار اعضای امت قرار نمی گیرند اما، تحت شرایطی، جزء اتباع دولت اسلامی، که در دارالاسلام تشکیل شده، خواهند بود. نکته مهم توجه به تفکیک میان عضویت در امت اسلامی و عضویت در جامعه اسلامی و در پی آن تابع دولت اسلامی بودن است. عضویت در امت اسلامی در گرو اعتقاد به اسلام و ایجاد علقه ایمانی میان اعضای آن است و عناصر غیرملتزم به مبانی ایمانی در شمار امت قرار نمی گیرند. اما عضویت در جامعه اسلامی، هم در فرض اشتراک عقیدتی یا ایمان و هم در صورت انعقاد پیمان امکان پذیر است. تودههای امت اسلامی به صرف ایمان تابع دولت اسلامی می شوند و اهل کتاب با انعقاد قرارداد ذمه به تابعیت دولت اسلامی درآمده و عضوی از جامعه سیاسی اسلام می گردند. البته سنگ بنای دولت اسلامی بر سازماندهی سیاسی امت مسلمان است که اتباع اصلی و شهروندان دولت اسلامی محسوب می شوند. اما جمعیت جامعه اسلامی منحصر به مسلمانان نیست و شامل اتباع اکتسابی که از طریق پیمان ذمه به عضویت جامعه اسلامی نائل می گردند نیز می شود. بنابراین طیف امت اسلامی شامل مسلمانان ساکن در درون دارالاسلام، مسلمانان ساکن در خارج از دارالاسلام (مستضعفان) و باغیان می شود. اهل ذمه و مرتدان تابعان دولت اسلامی محسوب می شوند. مستأمن ها و سایر کفار نیز، بیگانه و بیرون از امت اسلامی محسوب می شوند.
در فرجام اینگونه آمده است: بررسی منابع دینی حکایت از آن دارد که امت در قرآن به معانی گوناگونی به کار رفته و در برخی موارد بر کل جامعه بشری، گاه جامعه اسلامی و در برخی کاربردها به معنای ملت و قوم است و در روایات نیز علاوه بر مومنان به آیین اسلام، گاه بر هر جمعیت و گروه انسانی اطلاق شده است. اما اندیشمندان اسلامی، امت را بر جامعه ایمانی اسلام که دایرمدار پیوندهای مشترک اعتقادی است تطبیق داده اند. اما برخی کاربردهای واژه امت در حقوق اساسی ایران معنای متفاوتی را نشان می دهد. شواهد متعددی از مقدمه قانون اساسی و قرائن پرشماری از مشروح مذاکرات مجلس بررسی نهایی قانون اساسی مثبت این ادعا است. 


ارزیابی بخش های گزارش
الف) عنوان
- آیا عنوان گزارش بیان گر اهمیت موضوع آن است؟ بله
- آیا محتوای گزارش در راستای بحث و بررسی پیرامون عنوان تهیه و ارائه شده است؟ خیر
- آیا نام دست اندرکاران تهیه و انتشار گزارش بطور کامل شامل نام و نام خانوادگی، رتبه علمی، محل کار و نشانی پست الکترونیک در گزارش قید شده است؟ خیر
الف) چکیده
- آیا چکیده دقیقا آینه تمام نمای مطالعه است؟ گزارش فاقد چکیده است.
- اگر چکیده به تنهایی مورد بررسی قرار گیرد، آیا به اندازه کافی خلاصه و چکیده کل مقاله است؟ گزارش فاقد چکیده است.
- آیا چکیده گزارش دارای بخش واژگان کلیدی است؟ گزارش فاقد چکیده است.
ب) فهرست
- آیا گزارش دارای فهرست اجمالی و تفصیلی است؟ گزارش دارای فهرست اجمالی است.
- آیا جدول ها، نمودارها و تصاویر دارای فهرست جداگانه اند؟ خیر
- آیا گزارش دارای فهرست اعلام و اشخاص، مکان ها و ... است؟ خیر
پ) مقدمه
- آیا مقدمه، توجیه منطقی از مطالعه و یا هدف از مقاله (بیانی از مشکل موجود و بررسی متون) را شامل می شود؟ خیر
- آیا اهداف مطالعه به وضوح شرح داده شده است؟ خیر
- آیا از واژگان کلیدی و اصطلاحات مهم گزارش تعاریف مشخص ارائه شده است؟ خیر
- آیا پیشینه تاریخی بحث مورد نظر در منابع معتبر داخلی و خارجی در گزارش مطرح شده است؟ خیر
ت) روش کار
- آیا از روش های معتبر و قابل اعتماد استفاده شده است؟ روش گزارش توصیفی و اقتباسی است.
- آیا روش های انتخاب شده توسط نویسندگان قادر به پاسخ به سوالات تحقیق می باشد؟ خیر
- آیا روش های مورد استفاده به وضوح شرح داده شده اند؟ خیر
- اگر یک مطالعه تحقیقاتی مشابه توسط محققین دیگری انجام شود، می تواند همین نتایج را در پی داشته باشد؟ خیر
ث) یافته ها
- آیا یافته ها به خوبی سازماندهی شده است؟ خیر
- آیا نتایج به وضوح شرح داده شده است؟ خیر
- آیا روش های آماری مناسب انتخاب شده است؟ گزارش فاقد روش آماری است.
- راستی آزمایی نتایج گزارش از طریق کدام آزمون انجام شده است؟ گزارش فاقد روش آماری است.
- آیا نتایج گزارش از روایی و پایایی قابل قبول برخوردار است؟ گزارش فاقد روش آماری است.
ج) بحث
- آیا نتایج مهم به اختصار بیان شده است؟ خیر
- آیا نویسندگان مشخصا بیان کرده اند که فرضیه آنها در این مطالعه ثابت شده یا نه؟ خیر
- آیا یافته های این مطالعه با مطالعات مشابه پیشین در این زمینه مقایسه شده است؟ خیر
- آیا محدودیت های مطالعه ذکر شده است؟ خیر
- آیا برای انجام پژوهش های بعدی پیشنهاداتی ارائه شده است؟ خیر
چ) جدول ها، نمودارها و تصاویر
- آیا مدل مفهومی گزارش در قالب شکل ارائه شده است؟ خیر
- آیا جدول ها، نمودارها و شکل ها ویژگی های کلیدی مطالعه را نشان می دهند؟ گزارش فاقد جدول، نمودار و شکل است.
- آیا تصاویر، جدول ها و نمودارها شفاف و قابل فهم هستند و دارای بالانویس و زیرنویس مناسب می باشند؟ گزارش فاقد جدول ها، نمودارها و شکل ها است.
ح) پیوست ها
- آیا پیوست های گزارش حاوی اطلاعات مفید است؟ گزارش فاقد پیوست است.
- آیا پیوست ها به کسب آگاهی بیشتر در مخاطبان کمک می کند؟ گزارش فاقد پیوست است.
- آیا پیوست ها حاوی فرم ها و اسناد مرتبط با گزارش است؟ گزارش فاقد پیوست است.
خ) منابع
- آیا منابع کافی برای اهداف این مطالعه در جامعه وجود دارد؟ بله
- آیا سبک نوشتن منابع منطبق با دستورالعمل های علمی است؟ بله
- آیا منابع مهم و کلیدی به روز بوده اند و با دقت گزارش شده اند؟ خیر
- شیوه ارائه مستندات و ارجاعات در گزارش چگونه است؟ بصورت پاورقی
- آیا گزارش منابعی برای مطالعه بیشتر مخاطبان ارائه کرده است؟ خیر
- آیا گزارش از منابع بین بخشی و بین رشته ای داخلی و خارجی معتبر استفاده کرده است؟ خیر

ارزیابی محتوایی گزارش
الف) سامان مندی
- آیا گزارش یک کل سامان مند را تشکیل می دهد؟ خیر
- آیا گزارش برای ساماندهی محتوایی خود مدل مفهومی ارائه کرده است؟ خیر
- آیا گزارش دارای فرضیه یا فرضیه هایی با سوالات مشخص است؟ خیر
- آیا عناوین موجود در گزارش دارای انسجام و هماهنگی است؟ خیر
- آیا بسط و توضیح مطالب در هر پاراگراف، بخش، فصل و ... در گزارش انجام شده است؟ خیر
- آیا در پایان هر فصل، بخش و ... مؤلف به جمع بندی مطالب پرداخته است؟ خیر
- آیا گزارش دارای بخش نتیجه گیری یا جمع بندی نهایی است؟ بله
ب) نوآوری
- آیا محتوای گزارش دارای سطح خاصی از نوآوری در نظریه پردازی و اندیشه ورزی است؟ خیر
- آیا گزارش مدعی صورت بندی جدید از مبانی نظری قدیمی است؟
خیر
- آیا در گزارش توانایی های نوین فناورانه وجود دارد؟ خیر
- آیا گزارش مدعی ارائه محصولات یا خدمات جدید است؟ خیر
- آیا محتوای گزارش دارای توانایی خاص در ایجاد یا گسترش گفتمان اجتماعی را دارد؟ خیر
- آیا خواندن این گزارش تفکر نقادانه را ترغیب می کند؟ خیر
پ) اهمیت
- آیا نسبت حجم مطالب به اهمیت موضوع در گزارش کافی است؟ خیر
- آیا چینش مطالب در گزارش بر اساس درجه اهمیت موضوعات و وزن محتوایی آنها انجام شده است؟ خیر
- آیا در نگارش مطالب در گزارش به موضوعات اولویت دار توجه شده است؟ خیر
ت) شیوایی، روشنی و قابل فهم بودن
- آیا متن گزارش روان و سلیس است؟بله
- آیا در گزارش مطالب به روشنی توانسته اند موضوعات مرتبط با خود را مطرح کنند؟ خیر
- آیا گزارش ساده و قابل فهم است؟ بله
ث) جامعیت
- آیا گزارش به لحاظ موضوعی جامعیت دارد و وجوه مختلف موضوع را پوشش می دهد؟ خیر
- آیا استفاده از تصاویر، نمودارها، جدول ها و ... توانسته است به همه جانبه بودن گزارش کمک کند؟ گزارش فاقد تصویر، نمودار و جدول هاست.
- آیا مؤلف از ساختارها و کلمات رایج در متون علمی و نیز سبک نویسندگی استفاده کرده است؟ خیر
- آیا گزارش از ویژگی های بینامتنی برخوردار است؟ خیر
- آیا گزارش برای کمک به درک جامع، الگو یا مدلی خاص برای ساده سازی روابط پدیده مورد نظر با سایر پدیده ها ارائه کرده است؟ خیر
ج) اعتبار
- آیا گزارش مبتنی بر پژوهش های روزآمد حوزه تخصصی مربوطه است؟ خیر
- آیا شواهد، منابع و استدلال های موجود در گزارش از اعتبار علمی لازم و کافی برخوردار است؟ خیر
- آیا اعتبار علمی گزارش از سوی یافته های پژوهشی معتبر داخلی و خارجی تایید می شود؟ خیر

ارزیابی اجتماعی گزارش
الف) مخاطبان و ذینفعان
- مخاطبان و ذینفعان این گزارش چه کسانی هستند؟ اعضای شورای نگهبان
- آیا انتشار این گزارش مورد استقبال مخاطبان و ذینفعان قرار گرفته است؟ نامشخص
- آیا این گزارش مخاطبان را به پژوهش بیشتر در رابطه با موضوع تخصصی ترغیب می کند؟ نامشخص
- آیا گزارش حاضر توانایی برطرف کردن نیازهای مخاطبان و ذینفعان خود را دارد؟ نامشخص
ب) تاثیرگذاری اجتماعی
- آیا گزارش در بحث پیرامون پدیده مورد نظر خود از جامعه نگری قابل قبول برخوردار است؟ خیر
- آیا گزارش پیش نیازها و پیش فهم های ضروری و مورد نیاز برای فهم خود را به مخاطبان ارائه کرده است؟ خیر
- آیا گزارش برای علل و آثار مشکلات متعدد موجود در زندگی مردم تحلیل مناسبی ارائه کرده است؟ خیر
- آیا گزارش برای حل مشکلات زندگی مردم دارای طرح اجرایی با پیشنهادهای مشخص و مستدل است؟ خیر
- آیا گزارش برای کارآمدی راهکارهای پیشنهادی خود برای حل مشکلات زندگی مردم روش راستی آزمایی خاصی را پیشنهاد کرده است؟ خیر
- آیا گزارش توانسته است اهداف اجتماعی از پیش تعیین شده خود را محقق سازد؟ خیر
- آیا ناشر مجموعه نظرات مخاطبان و بازخوردهای مجامع علمی را پیرامون گزارش منتشر کرده است؟ خیر
- آیا گزارش نسبت خود را با اسناد فرادست و فرودست کشور معین کرده است؟ خیر
- آیا گزارش مطالبی پیرامون کارآمدی و عملکرد قوانین مرتبط با موضوع بحث خود را ارائه کرده است؟ خیر
- آیا انتشار این گزارش بازتاب های رسانه ای گسترده در پی داشته است؟ خیر
ج) نیازمحوری
- این گزارش چه نیازی (بنیادی، تخصصی، درسی، کمک درسی و عمومی) را تأمین خواهد کرد؟ نیازهای عمومی
- آیا گزارش توانایی علمی و عملی برای تفکیک نوع نیازهای مخاطبان (خلاءها، کمبودها، تهدیدها، آسیب ها، ضعف ها، فرصت ها، قوت ها،
ضرورت ها و اولویت ها) و برنامه ریزی و اجرای برنامه های متناسب با آن را (برنامه های ایجادی، جبرانی، پیشگیرانه، مقابله ای، تقویتی، توانمندسازی، ارتقایی، تامینی و انتخابی) دارد؟ خیر
- آیا توانایی هدف گذاری، راهبردگذاری، سیاستگذاری و سازماندهی مرتبط با موضوع برای رفع سطوح گوناگون نیازهای مخاطبان در گزارش وجود دارد؟ خیر
پ) رتبه ها و جوایز
- آیا گزارش دارای رتبه و جوایز ملی و بین المللی است؟ خیر
- آیا گزارش دارای ارجاعات داخلی و خارجی از سوی منابع علمی معتبر است؟ خیر
ت) تقدیر و تشکر
- آیا در گزارش از شخصیت های حقیقی و حقوقی موثر در کار (اعم از امور علمی و فنی و...) سپاسگزاری شده است؟ خیر
- آیا گزارش در مجامع علمی داخلی و خارجی مورد تقدیر قرار گرفته است؟ خیر

ارزیابی های شکلی گزارش
الف) ویراستاری فنی
- آیا تعداد کلمات و صفحات گزارش برای بیان کامل موضوع گزارش کافی است؟ خیر
- آیا عنوان گذاری اصلی و فرعی در گزارش به درستی انجام شده است؟ خیر
- آیا نوع صفحه آرایی (نوع و اندازه خط، فاصله خطوط، حاشیه ها، سرصفحه و پاورقی و ...) گزارش مناسب است؟ خیر
- آیا آیین نگارش واژگان و جملات بر اساس زبان فارسی معیار در تدوین گزارش رعایت شده است؟ خیر
- آیا در گزارش برای واژگان و اصطلاحات علمی بیگانه، معادل سازی مناسب انجام شده است؟ خیر
- آیا نشانه گذاری در گزارش (مانند ویرگول، نقطه، خط تیره، ویرگول نقطه و پرانتز و ...) به درستی انجام شده است؟ خیر
ب) ویراستاری علمی
- آیا گزارش دارای ناظر یا ویراستار تخصصی است؟ بله
- آیا ناظر یا ویراستار تخصصی به وظایف خود عمل کرده است؟ خیر
- آیا گزارش از زمان انتشار چاپ اول تاکنون بروزرسانی شده است؟ خیر
- آیا محتوای گزارش نیاز به حذف مطالب دارد؟ بله
- آیا محتوای گزارش نیاز به اضافه کردن مطالب دارد؟ بله
- آیا گزارش حاضر نیاز به ویراستاری ادبی دارد؟بله
ج) ویژگی های خاص
- آیا گزارش دارای ویژگی های خاص مانند کادر های خلاصه پیام، سخنان بزرگان، تاریخچه و... است؟ خیر
- آیا گزارش دارای صفحه شناسنامه است؟ بله

^{نویسنده: دکتر محمدرضا ناری ابیانه}