گفتمان به مثابه یکی از روش‌های تحلیلی در دنیای امروز، در عین ضعف‌هایی که به لحاظ مبانی با آن درگیر است، از ظرفیت و استعداد فراوانی در تبیین مسایل موجود سیاسی و اجتماعی برخوردار است. در این نوشتار سعی داریم «بسیج و فرهنگ بسیجی» را به مثابه یک گفتمان در نظر بگیریم و با الهام از سخنان حکیمانه‌ی مقام معظم رهبری، به ویژه سخنرانی ایشان در میان مردم کرمانشاه به تبیین آن در برخی از عرصه‌های سیاست داخلی و خارجی بپردازیم.
لازم است در ابتدا پاره‌ای توضیحات پیرامون گفتمان ارایه شود. «روش گفتمان» از جمله روش‌های پست مدرن است. این روش در دنیای امروز و در عرصه‌ی مباحث سیاسی و اجتماعی، در مقیاس وسیعی مورد استفاده قرار می‌گیرد. روش اشاره شده به ما می‌گوید که در دنیای خارج، همواره گفتمان‌های متعددی وجود دارد که در درگیری و رقابت با یکدیگر هستند. در این میان، برخی موفق به کنار زدن برخی دیگر و مسلط شدن بر شرایط و اوضاع سیاسی اجتماعی جامعه می‌شوند. در مقابل، گفتمان‌های به حاشیه رانده شده نیز به راحتی حاضر به ترک صحنه و یا حذف از صحنه نیستند. به همین جهت، همواره در تلاش هستند گفتمان مسلط را با شکست مواجه سازند.
شکست گفتمان‌ها نیز در زمانی صورت می‌گیرد که با رویگردانی از سوی «مردم» و «اذهان اجتماعی» مواجه شوند. بهترین و مؤثرترین روش در این امر، بازی‌های زبانی است؛ بدین معنا که اگر یک گفتمان، بخواهد گفتمان دیگری را از عرصه‌ی رقابت حذف کند، بهترین ابزاری که می‌تواند به کار برد، ابزار «زبان» و «بازی‌های زبانی» است. گفتمان‌ها در درگیری با یک‌دیگر، همواره در صدد آن هستند که از راه‌های مختلفی هم‌چون «واژه سازی»، «حاشیه رانی» و «برجسته سازی» تصویری زیبا، به روز و کارآمد از خود نشان دهند و ظرفیت‌های وجودی خود را به صورت برجسته به جامعه و اذهان اجتماعی تفهیم کنند. اقبال و پذیرش این تصویر از سوی اذهان اجتماعی، در واقع به معنای پیروزی گفتمان‌ها می‌باشد. بنابراین زمانی اذهان اجتماعی به سمت این تصویر و مفاهیم برخواسته از آن اقبال می‌کنند که این تصویر از دو ویژگی «قابلیت دسترسی» و «اعتبار» برخوردار باشد. قابلیت دسترسی در گفتمان‌ها به معنای آن است که مفاهیم و تصویری را که گفتمان‌ها به ترسیم آن می‌پردازند و وعده‌ی آن را به افراد می‌دهند، به گونه‌ای نباشد که امکان دسترسی و دستیابی به آن ممکن نباشد. در این میان گفتمان‌هامی‌بایست به گونه‌ای تصویرسازی کنند که اذهان اجتماعی، توان دستیابی به آن را در خود ببینند.
«اعتبار» نیز به معنای آن است که گفتمان‌ها از مفاهیم و مؤلفه‌هایی استفاده نمایند که از ارزش و اعتبار کافی برای مردم و اذهان اجتماعی برخوردار باشد. بر این اساس در میان یک جامعه‌ی مذهبی می‌بایست از مفاهیم و مباحثی سخن راند که در مقابل و رو در روی مفاهیم مذهبی نباشد، بلکه در راستای تحقق آرمان‌های دینی و مذهبی به شمار آید. مقام معظم رهبری، از «بسیج» به عنوان یک منطق رفتاری و منظومه‌ی فکری یاد کرده‌اند که به تعبیری دیگر می‌توان از آن به یک گفتمان تحت عنوان «گفتمان بسیج» یاد کرد. گفتمان بسیج در کنار سایر گفتمان‌ها، به ایفای نقش در متن جامعه مشغول است. این گفتمان نیز خود و نحوه‌ی عملکرد خود را تابعی از درگیری گفتمانی در جامعه می‌داند و متناسب با آن ظاهر می‌شود، بدین صورت که در هر برهه از ۳۰ سال انقلاب، اولویت‌های خاصی را دنبال می‌کرد و هر زمان، مطابق شرایط و مقتضیات خاص آن زمان ظاهر می‌شد:
رهبر انقلاب در سخنان خود، از «بسیج» به عنوان یک منطق رفتاری و منظومه‌ی فکری یاد کرد که به تعبیری دیگر می‌توان از آن به یک گفتمان تحت عنوان «گفتمان بسیج» یاد کرد، ایشان «اخلاص» را مفهوم محوری و مرکزی گفتمان بسیجی می‏دانند. «در آذر ۵۸ امام بسیج را اعلام [و] تشکیل دادند؛ تا آخر عمر هم امام نسبت به بسیج، همین نگاه اهتمام‌ورزانه را داشتند .... البته بسیجى که در سال ۵۸ تشکیل شد، نیازهاى آن روز را تأمین می‌کرد - این یک نیاز بود - امروز بسیج نوع نیازهاى دیگرى را برآورده می‌کند. مسایلى که امروز مطرح است، آن روز مطرح نبود. امروز بسیج ما در زمینه‌ى علم، در زمینه‌ى ابتکار، در زمینه‌ى نوآورى، پیشرو است. این هم هنر امام بود. امام در همین نوشته‌اى که در آذر ۶۷ مرقوم کردند ....از دانشجویان و طلاب می‌خواهند که بسیج تشکیل بدهند؛ بسیج دانشجو و بسیج طلبه. این نشان‌دهنده‌ى این است که نیازى که کشور به روحیه‌ى بسیجى دارد، مربوط می‌شود به همه‌ى زمینه‌ها، از جمله زمینه‌هایى که در قلمرو حوزه‌هاى علمیه است و زمینه‌هایى که در قلمرو دانشگاه‌هاست.... آن روز این پیشرفت‌هاى علمى نبود. اول انقلاب، همّ و غمّ نظام و بسیج و سپاه و همه‌ى مسئولین کشور و انقلاب این بود که این موجودیت جدید را حفظ کنند؛ این نهالى که تازه از سرزمین این مملکت روییده بود، نگذارند از بین برود و برکنده شود.... بسیج این است. بسیج، حرکت برخاسته‌ى از ایمان، از عشق، از اعتماد به نفس و توأم با ابتکار است.»
گفتمان‌ها از مفاهیم و مؤلفه‌های مختلفی تشکیل شده‌اند. برخی از این مفاهیم، نقش محوری دارند که از آن‌ها به عنوان «دال مرکزی» یاد می‌کنند. کار ویژه‌ی این مفاهیم آن است که به سایر مفاهیم، نقش خاصی می‌دهند و سبب می‌گردند تفسیر خاصی از آن مفاهیم به ذهن تداعی گردد. مقام معظم رهبری، از «اخلاص» به عنوان مفهوم محوری و مرکزی گفتمان بسیجی یاد می‌کند. ایشان این مفهوم را نشانه‌ی مرکزی در گفتمان بسیج و جهت‌دهنده به سایر رفتارهای افراد بسیجی قلمداد می‌کند: «پایه‌ى اصلى کار بسیجى، «اخلاص» است. «گمنام»، از جمله‌ى تعبیرات امام است: «مکتب شاهدان و شهیدان گمنام». گمنام یعنى دنبال نام و نشان نبودن... براى خدا کار کردند که این ناشى است از روحیه‌ى اعتماد به خداست... با خدا حرف می‌زنید، کسى هم نمیفهمد؛ خاطرتان هم جمع است که خدا دارد مى‌بیند، این عبادت را محسوب می‌کند؛ ..... شما یک حرکتى را انجام می‌دهید براى خدا، یک اقدامى را می‌کنید براى خدا، یک تصمیمى را می‌گیرید براى خدا، هیچ‌کس هم نمی‌فهمد. براى این تصمیم، پیش هیچ‌کس هم تفاخر نمی‌کنید. این را خداى متعال می‌فهمد، می‌داند، می‌نویسد. به خداى متعال اعتماد دارید، به خداى متعال حسن ظن دارید ..... بسیجى این جورى فکر می‌کند؛ لذاست که اخلاص به خرج می‌دهد، مخلصاً للَّه کار را انجام می‌دهد. اخلاص، یکى از خصوصیات است. اگر اخلاص شد، آن وقت خودپرستى‌ها و خودمحورى‌ها و این‌ها برکنار خواهد شد. ثروت‌‌اندوزى براى خود، دست دراز کردن به این‌جا، به آن‌جا، دیگر ممنوع خواهد شد.»
رهبر معظم انقلاب اسلامی، با مهم دانستن این بازی‌های زبانی و توجه به ابعاد مخفی و نهان آن‌ها، تأکید بر مسأله‌ی «واژه سازی» داشتند و بیان کردند که در به کارگیری شعارها و عناوین اعلامی، ضمن پرهیز کردن از واژه‌های بیگانه، از مفاهیم برخواسته از فرهنگ اسلامی استفاده شود.
یکى از چیزهایى که در هر حرکت عمومى و در هر نهضت لازم است، این است که براساس تفکرات و مبانى پایه‌اى این نهضت و این جریان، هم بایستى «واژه‌سازى» بشود، هم بایستى «نهادسازى» بشود. وقتى یک فکر جدید - مثل فکر حکومت اسلامى و نظام اسلامى و بیدارى اسلامى - مطرح می‌شود، مفاهیم جدیدى را در جامعه القا می‌کند؛ لذا این حرکت و این نهضت باید واژه‌هاى متناسب خودش را دارا باشد. اگر از واژه‌هاى بیگانه وام گرفت، فضا آشفته خواهد شد، مطلب ناگفته خواهد ماند. ما مردم‌سالارى را قبول داریم، آزادى را هم قبول داریم، اما لیبرال‌ دموکراسى را قبول نداریم. با این‌که معناى لغوى «لیبرال ‌دموکراسى»، همین آزادى و همین مردم‌سالارى است، اما واژه‌ى لیبرال ‌دموکراسى در اصطلاح مردم عالم، در معرفت و شناخت مردم عالم، با یک مفاهیمى همراه است که ما از آن مفاهیم بیزاریم .... یا براى تقسیم درست ثروت و استفاده‌ى همگان از ثروت‌هاى عمومى که یکى از اهداف والا و اساسى اسلام است، از واژه‌ى «سوسیالیسم» استفاده نمی‌کنیم. با این که سوسیالیسم هم از لحاظ معناى لغوى ناظر به همین معناست، لیکن با یک مفاهیم دیگرى همراه است که ما از آن مفاهیم بیزاریم؛ با یک واقعیت‌هایى در تاریخ و در جامعه همراه شده که ما آن‌ها را قبول نداریم. لذا ما به جاى استعمالات و اصطلاحاتى که بین چپ‌روها و مارکسیست‌ها و این‌ها معروف بود، اصطلاح «استکبار» را، اصطلاح «استضعاف» را، اصطلاح «مردمى بودن» را مطرح کردیم و آوردیم.»
به طور کلی بسیج و گفتمان بسیجی، یکی از گفتمان‌های مؤثر در جمهوری اسلامی ایران است که حاوی ظرفیت‌های فراوانی در زمینه‌ی سالم سازی و ترقی شاخص‌های سلامت جامعه است. مؤلفه‌هایی در این گفتمان وجود دارد که می‌توان از آن‌ها به عنوان مهم‌ترین ضمانت‌های اجرایی یاد کرد. ضمانت اجراهایی هم‌چون «تکلیف‌محوری» و «اخلاص». این در حالی است که امروزه یکی از مهم‌ترین دغدغه‌های پیش روی مردم و افکار عمومی، صادق نبودن مسئولین و رهبران نظام‌های سیاسی است. بر این اساس، همواره بدون اعتنا به سیاست‌های اعلامی، درپی فهم مسایل پشت پرده‌ی سیاست هستند. این به معنای بی‌اعتمادی نسبت به گفته‌های مسئولین خود است. گفتمان بسیجی در اصل، حاوی مؤلفه‌هایی است که به راحتی می‌تواند پاسخ‌گوی این قبیل دغدغه‌ها باشد.
بنابراین می‌بایست همواره مواظب بود که در جهان خارج، گفتمان‌های رقیب، هیچ وقت به راحتی حاضر به ترک صحنه و واگذاری آن به رقیب خود نیستند. به همین جهت از شیوه‌ها و روش‌های گوناگونی برای جدایی و رویگردانی اذهان اجتماعی از آن گفتمان استفاده می‌کنند. از جمله کارآمدترین روش‌های موجود در عرصه‌ی درگیری‌های زبانی، عرضه‌ی معارف و مبانی مدنظر به شکل ساده و روان آن هم در قالب‌های معتبر و با ارزش به جامعه است. بر این اساس، لازم است که مبانی نظری گفتمان بسیج که ریشه در معارف اسلامی دارد و از ارزش و اعتبار کافی نزد مخاطبان خود برخوردار است، به ساده‌ترین و شیواترین روش‌ها بیان شود و فهم و نگاه جامعه بر آن اساس ساختاربندی شود. در این صورت است که آموزه‌های اخلاقی، قانونی و... با ضمانت اجرایی قوی در جامعه منتشر و پیاده می‌شود و زمینه برای صدور آن به عنوان الگویی موفق، به سایر کشورهای جهان فراهم است.

^{نویسنده: ابوالحسن توفیقیان - برهان}