۳ سال از آخرین بازدید رهبر معظم انقلاب اسلامی از نمایشگاه کتاب میگذرد؛ وقفه پرمعنایی که در سنت چندین و چند ساله بازدید رهبر انقلاب از نمایشگاه کتاب، اتفاقی قابل تامل به شمار میرود.
حضرت آیتالله خامنهای، در دوران ریاست جمهوری خویش در سال ۶۶ ، نمایشگاه کتاب تهران را بنیان گذاشتند و در اکثر دورهها به جز مواقعی که در سفر بودند در نمایشگاه شرکت میکردند.
علاقه و توجه رهبر معظم انقلاب اسلامی به مقوله کتاب و کتابخوانی از دیرباز چه در روزگار مبارزه علیه رژیم ستم شاهی و چه در سالهای پس از پیروزی انقلاب و در مسئولیتهای مختلف؛ مشهود و نمایان است. علاوه بر آن همت رهبر انقلاب به مطالعه و مراجعه دائم به کتاب؛ در عین مشغولیتهای رومزه به شدت قابل توجه است و مطالعه تازه ترین تولیدات جامعه فکری و ادبی ایران و جهان توسط رهبر انقلاب؛ زبانزد خاص و عام است.
علاوه بر آن تقریظهای منتشر شده از ایشان بر برخی از آثار و نیز روایتهای نقل شده از ایشان در زمینه مطالعه و کتابخوانی در سالهای اخیر، راهنمای قابل توجهی برای مدیران فرهنگی کشور بوده است.
حضور مداوم رهبر معظم انقلاب در نمایشگاههای کتاب تهران؛ معمولا با اظهاراتی در متن و حاشیه این بازدید همراه بوده است. اظهاراتی که برخی از آنها رهنمودی ارشادی برای مسئولان و مدیران و فعالان عرصه نشر به شمار میرفته است و برخی را نیز میتوان در حکم راهکار عملیاتی برای اصلاح امور در این حوزه مدنظر قرار داشت. با این همه بسیاری از این راهکارهای عملیاتی در گذر زمان درپیچ و تاب بروکراسیهای دولتها به فراموشی سپرده شده است. اردیبهشت سال ۹۱، رهبر انقلاب در بازدید از بیست و پنجمین نمایشگاه کتاب، اظهاراتی مهم درباره وضعیت نشر و کتابخوانی داشتند. از آن تاریخ، ۶ سال گذشته است، دولتی جدید بر سر کار آمده است و سه مطالبه مهم رهبرانقلاب کماکان وضعیتی مبهم دارند.
این بازدید تاریخی در روز هفدهم اردیبهشت سال ۹۱ و در جریان بیست و پنجمین نمایشگاه کتاب اتفاق افتاد و بعد از جریان عمومی بازدید، رهبر معظم انقلاب در جمع ناشران حاضر شدند و در سخنانی کوتاه اما کلیدی درباره نمایشگاه کتاب گفتوگویی داشتند. این صحبتهای کوتاه حاوی سه مضمون اصلی بود.
اول: موضوع کاغذ
رهبر انقلاب در این بازدید، برطرف کردن برخی موانع تولید و نشر کتاب را یادآور شدند و تأکید کردند: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی باید با کمک دولت، این موانع، بهویژه موضوع گرانی کاغذ را برطرف کند. تولید کاغذ در کشور از جمله تولیدات امتداددار است. مهمترین تولید ملی، تولید امتداددار است و با برطرف شدن مشکلات کارخانههای کاغذ، قطعاً راه برای کتابخوانیِ بیشتر و ارزان شدن قیمت کتاب باز میشود.
دوم: موضوع ترجمه معکوس
در بخشی دیگر از این بازدید ایشان با تأکید بر این که موضوع ترجمه، جادهای یکطرفه نیست افزودند: دولت باید زمینهای فراهم کند تا تولیدات خوب کتاب در کشور از جمله در بخشهای مذهبی، تاریخی، ادبیات و علوم، به زبانهای مختلف ترجمه و در معرض دید جهانیان قرار گیرند.
سوم: ایجاد فروشگاههای زنجیرهای کتاب
رهبر انقلاب اسلامی در پایان، موضوع ویراستاری و صحیح بودن متون کتابها از لحاظ دستور زبان فارسی و کتابآرایی و شکل ظاهری کتابها را مهم خواندند و خاطرنشان کردند: یکی از کارهای ضروری در چرخهی تولید و عرضهی کتاب، ساماندهی توزیع و ایجاد فروشگاههای زنجیرهای کتاب است.
حال نگاهی به فرجام آخرین رهنمودها و خواستههای معظم له در مقام اجرا میاندازیم.
کاغذ در اوج ناامیدی
شش سال پس از ایراد این خواسته از مسئولان دولتی در آستانه نمایشگاه کتاب تهران، رئیس سندیکای تولیدکنندگان کاغذ و مقوا با اشاره به وضعیت بد کاغذ در سال گذشته، از توقف تولید کاغذ چاپ و تحریر در کارخانههای داخلی کشور به دلیل اشباع بازار از واردات خبر داده است.
به گفته ابوالفضل روغنی گلپایگانی کارخانه چوب و کاغذ مازندارن، کاغذ تبریز و کارخانه پارس سه کارخانه تولیدکننده کاغذ چاپ و تحریر در کشور هستند که در سال ۹۶ تولید جدی نداشتند، زیرا تمام نیاز بازار از طریق واردات انجام شد و تولیدات این کارخانهها یا دپو شد یا خمیر؛ بنابراین تولید صرفه اقتصادی نداشت.
در مقابل وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی نیز در سالجاری خبر از قرار گرفتن کاغذ در لیست کالاهای اساسی مورد حمایت دولت خبر داد
همه اینها به این معنی است که تولید داخلی کاغذ و موانع پیش روی آن نه تنها راهی هموار پیشرو ندارد که حتی میتوان گفت که به تماشای ذبح خود درپیشگاه واردکنندگان کاغذ نشسته است.
افسارِ گسیخته ترجمه
در موضوع ترجمه و نشر کتاب آخرین آمار رسمی قابل استناد منتشر شده را میتوان در نیمه اول سال گذشته جستوجو کرد. جایی که ارقام و آمار موسسه خانه کتاب خبر از پیشتازی ترجمه در بخش تولیدات کودک و نوجوان داده است و پس از آن ادبیات. این حجم از ترجمه به خوبی نشان از تغییر ذائقه مخاطب ایرانی برای مطالعه دارد و نیز نشان از برقراری نوعی عدم توازن در حمایت از تولید اندیشه ایرانی در مقابل ادبیات و تفکر وارداتی.
اما وضعیت در ترجمه معکوس به چه صورتی است؟ اگر از بخش خصوصی و تلاش آن برای رونق ترجمه آثار ایرانی عبور کنیم، در ایران وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی از دو منظر طرح گرنت در معاونت فرهنگی این وزارتخانه و طرح تاپ در سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی دست اصلی را بر آتش ترجمه معکوس داشته است.
معاون امور فرهنگی وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی، تقویت گرنت را از دستور کارهای اصلی این وزارتخانه در سال ۹۷ اعلام و در قالب آن پیشبینی کرد ۲۰۰ اثر نویسندگان ایرانی به زبانهای مختلف جهان، امسال ترجمه و منتشر شود.
این آمار در خوشبینانهترین شکل حتی با نیمی از آثار ترجمه و منتشر شده در کشور همخوانی ندارد و به عبارت سادهتر نشان از انفعالی قابل توجه در حمایت از صادرات فکر و اندیشه رشد یافته در بستر انقلاب اسلامی و نیز حمایت از تولید و صادرات ادبیات ایران در مقابل اندیشه و تفکر وارداتی در مقابل حمایت از در سالهای اخیر دارد.
فروشگاههای زنجیرهای کتاب؛ آرزویی دیرپا
در زمینه ایجاد فروشگاههای زنجیرهای کتاب اما یک اتفاق قابل توجه رخ داده است. مجموعه باغ کتاب تهران با ظرفیت عظیمی به راه افتاده است و قشر عظیمی از کتابخوانان تهرانی را راضی کرده است. اما اگر از این مورد صرف نظر کنیم تنها سه گروه از فروشگاههای زنجیرهای کتاب در کشور قابل ردیابی است. نخست فروشگاههای بخش خصوصی شامل شهرکتابها و فروشگاههای ایجاد شده توسط چند ناشر خاص در دو سال اخیر که به فراخور از رونق مطلوبی نیز برخوردار هستند. دسته دوم فروشگاههای تحت حمایت نهادهای دولتی همچون کتابشهرهاست که این کتابفروشیهای به طور عمده در قالب پروتکلی به فردی برای ایجاد و اداره واگذار میشود و چندان نقش تاثیرگذاری در چرخه اقتصادی نشر ایران تاکنون ایفا نکرده است و دسته سوم نیز فروشگاههای زنجیرهای صنفی همانند ترنجستان هاست که رونق آنها نه حاصل یک مدل سیستماتیک واحد که حاصل نوع مدیریت فردی در این مجموعههاست که منجر شده برخی از این فروشگاهها موفق و برخی نیز در جذب مخاطب ناموفق جلوه کنند.
به عبارت دیگر فروشگاههای زنجیرهای کتاب در ایران در بخش دولتی و صنفی از نبود تفکر سیستمی برای سرمایه گذاری رنج برده و در کنار آن برنامه واحدی از سوی صاحبانش برای توسعه آنها عملیاتی نشده است در حالی که بخش خصوصی در این زمینه راهی هموار تر را طی کرده است.
جدای از این خط مشترک همه این موسسات توسعه نیافتن آنها در فضای خارج از پایتخت و در نتیجه فشل ماندگی سیستم توزیع و عرضه سراسری کتاب است. این در کنار فشار شدید اقتصادی بر واحدهای تجاری فروش کتاب در داخل و خارج از تهران یادآور نبود هیچ نظام و برنامه جامعی برای ساماندهی به توزیع کتاب در کشور است.
این بازخوانی تنها مروری بود بر برخی از گرههای موجود در کلاف هزارتوی نشر در ایران که از بیان و لسان رهبر معظم انقلاب اسلامی برای پیگیری قابل پیگیری بوده است و البته بسیاری دیگر از ابهامات و مشکلات در این عرصه که گویی عزمی جزم برای بهبود زخم کهنه آنها وجود ندارد. مهر