امروزه فناورهای نوين اطلاعاتی و ارتباطی به شکل چشمگیری نسبت به گذشته رشد و توسعه یافته اند و افراد و جوامع در هر نقطه از جهان در معرض مواجه با حجم انبوه و بی پایان اطلاعات لحظه ای اند. شهروندان دهکده جهانی امروزه در شرایطی بسیار متفاوت با گذشته پدران و اجدادشان زندگی می کنند. جهان امروز ارتباطات با ویژگی هایی همچون فرامکانی و فرازمانی بودن، دوسویه بودن، آسان و ارزان بودن سبب بروز مفهوم جامعه اطلاعاتی شده است. مفهوم جامعه اطلاعاتی اگرچه از دهه ۸۰ میلادی به بعد در جهان جای خود را در ادبیات ارتباطات بین الملل باز کرد اما امروزه به شکل جدی تری زندگی انسان را در معرض تحول قرار داده است.
جامعه اطلاعاتی یا همان «Information society» مفهومی است که بر تبادل اطلاعات با استفاده از تکنولوژی های نوین اطلاعاتی و ارتباطی تاکید دارد. جامعه اطلاعاتی تحت تاثیر تکنولوژی و ابزارهای ارتباطی نوین دست ساز بشر قرار دارد، و این ابزار و تکنولوژی های ارتباطی سبب شده است تا انسان را به سوی جامعه ای سوق دهد که اغلب فعالیت های وی بر بستر همین ابزار و تکنولوژی های ارتباطی شکل بگیرد و در نتیجه منجر به بروز فرهنگ و سبک زندگی جدیدی در عرصه ارتباطات انسانی شود؛ که مارشال مک لوهان از آن تحت عنوان جبر تکنولوژیک یاد کرده است. در این میان واقعیت این است که گسترش ارتباطات نوین، گردش آزاد اطلاعات و جامعه اطلاعاتی با تمام آثار سودمندی که به همراه داشته است و به تعبیر مک لوهان بهشت زمینی ای که برای انسان فراهم کرده است، اما سبب بروز بحران ها و مشکلات بزرگی نیز شده است.
امروزه با وجود گردش این حجم عظیم اطلاعات و دسترسی افراد به آن، اما کیفیت زندگی بشر ارتقا نیافته است و بحران های جامعه جهانی کاهش نیافته است؛ همانگونه که نیل پستمن بر این باور بود که وجود داده و اطلاعات در جامعه به معنای وجود دانش و فضیلت نیست؛ چرا که وجود مسائلی همچون جنگ، فقر، تروریسم و دیگر مشکلات دنیای امروز به دلیل فقدان اطلاعات یا داده نیست، بلکه به دلیل فقدان دانش، خرد و فرزانگی است؛ و از این رو پستمن بر مدعا مک لوهان که می گفت دهکده جهانی به دنبال از بین بردن فرهنگ ها، مذاهب و قومیت هاست صحه می گذارد.
دیدگاه ها و نظریه های انتقادی دیگری همچون مدل های شمال- جنوب و مرکز- پیرامون در زمینه گردش اخبار و اطلاعات در جهان، به خوبی نشان می دهد که جامعه اطلاعاتی جهانی به دو قسمت تقسیم شده است. یک گروه کشورهای شمال یا مرکز قرار دارند که همان کشورهای قدرتمند و صنعتی جهان به شمار می روند که شاهراه های اصلی اطلاعاتی و ارتباطی جهان در اختیار آنها قرار دارد و حجم وسیعی از اطلاعات مورد نیاز جهان را تولید می کنند؛ و در طرف دیگر کشورهای جنوب یا پیرامون قرار دارند که همان کشورهای کمتر توسعه یافته یا جهان سوم اند. در این میان فراگرد ارتباطی کشورهای شمال با جنوب به عنوان یک الگوی مسلط، بدين گونه است که اطلاعات از کشورهای جنوب همچون ماده خام نفت به کشورهای شمال و مرکز انتقال می یابد و پس از پردازش و فرآوری دوباره به خورد کشورهای جنوب و پیرامون داده می شود و در واقع این رسانه های کشورهای شمال هستند که تصویر بازنمایی شده توسط خودشان از کشورهای جنوب را به جهان مخابره می کنند؛ و این فراگرد ارتباطی میان شمال و جنوب و شرق و غرب چنان مؤثر بوده که ادوارد سعید می گفت«شرق کشف نشد، شرق ساخته شد!».
در این معادله ناعادلانه، ارتباط میان کشورهای جهان دو سویه و برابر نیست و عملا با توجه به امکانات و تکنولوژی های سخت افزاری و نرم افزاری موجود در کشورهای شمال و مرکز، عملا فرصت یک جریان دوسویه و متعادل وجود ندارد. این امر سبب شده است که ابزارها و تکنولوژی های ارتباطی به تعبیر هربرت شیلر بنیانی برای رشد و پیشبرد نظام سرمایه داری شود. این نابرابری طبقاتی حاصل از جامعه اطلاعاتی و ارتباط یک سویه مهمترین عامل اثرگذار بر تولید و توزیع و مصرف کالا شده است؛ چرا که نگاه نظام سرمایه داری به اطلاعات همانگونه است که به سایر کالاهاست. و اگر رسانه ها و ارتباطات در کشورهای جنوب در برابر دولت ها به عنوان قدرت سیاسی آزاد نیستند، در کشورهای شمال نیز در برابر شرکت های چند ملیتی و پول آزاد نیستند. از این رو جامعه اطلاعاتی و گسترش ارتباطات امروزه منجر به تشدید فرهنگ مصرف گرایی در جوامع کشورهای جنوب شده است؛ در واقع تکنولوژی های ارتباطی همواره بر زرق و برق سرمایه داری مصرفی می افزایند و نگاهی به صفحات شبکه های اجتماعی، گواه این مدعاست.
نظام سرمایه داری که با شعار کار بیشتر مصرف کمتر آغاز شد امروزه با شعار کار بیشتر مصرف بیشتر به حیات خود ادامه می دهد؛ و گسترش ارتباطات و تکنولوژی های نوین ارتباطی مهمترین نقش را در این زمینه ایفا کرده اند؛ تا جایی که ارزش های انسانی در معرض تهدید قرار می گیرند و به تعبیر شیلر در هنگامه آتش بار اطلاعات، تمام عرصه های حیات وجود انسانی در تیرس ارزش های تجاری قرار می گیرد. شیلر با نگاهی بدبینانه به گردش آزاد اطلاعات و فناوری های نوین اطلاعاتی و ارتباطی، معتقد است نباید نسبت به آن چیزی که به دست می آوریم نگاه خوشبینانه داشته باشیم چرا که باید به این اندیشید که در مقابل آن، چه چیز را از دست می دهیم.
کشورهای شمال در واقع با بهره بردن از ظرفیت ارتباطی جهان و جامعه اطلاعاتی به دنبال گسترش فرهنگ و نفوذ اجتماعی و فرهنگی بر سایر ملت ها و کشورها دارند که یوهان گالتونگ و هربرت شیلر از آن تحت عنوان امپریالیسم فرهنگی یاد می کنند. در این میان می توان چالش هایی جدی همچون بروز نابرابری طبقاتی اجتماعی، افزایش شکاف آگاهی، افزایش شکاف نسل ها، دائمی شدن وابستگی کشورهای فقیر به غنی، استفاده ابزاری از گردش آزاد اطلاعات توسط ابرقدرتها را، به چالش های مهمی همچون حریم خصوصی، مالکیت معنوی و آزادی بیان به عنوان پیامدهای گردش آزاد اطلاعات افزود.
همچنین باید افزود اگر چه مسئله گردش آزاد اطلاعات به عنوان مستمسکی در دست نظام های سیاسی لیبرال غربی به ویژه آمریکا برای رویارویی با نظام های سیاسی اقتدارگرای جنوب و پیرامون که با سیاست های آنها همسو نیستند شده است؛ اما نباید این نکته را دور از دیده نگاه داشت که کشورهای اقتدارگرای در حال توسعه با مقاومت در برابر مسئله گردش آزادی اطلاعات می کوشند با استفاده از روش هایی همچون سانسور، فیلتر، نظارت و کنترل اطلاعاتی شهروندان خود، مواجهه با واقعیت ها را به تاخیر بیاندازند؛ و این در حالی است که جهان با آغاز سال ۲۰۲۱ میلادی وارد یکی از مهمترين دهه های زندگی بشر شده است از آن رو که این دهه زندگی انسان را دچار تحولی ژرف خواهد نمود و فناورهای اطلاعاتی و ارتباطاتی به شکل چشمگیری نسبت به گذشته رشد و توسعه خواهند یافت به گونه ای که به جرات می توان گفت انسان های امروزی نمی توانند تصور کنند که در طی دو دهه پيش رو، جهان چگونه جایی خواهد شد! به ویژه اینکه تحولات فناورانه همچون یک سونامی سهمگین ساختارهای پيشين زندگی بشر را درهم خواهد کوبيد؛ همانگونه که گسترش اینترنت پرسرعت رایگان و قابل دسترس در تمام نقاط کره زمین نیز به عنوان یکی از مهمترین تحولات سال های آینده اساسا مدیریت و کنترل اینترنت را از دسترس حاکمیت ملی کشورها خارج می سازد؛ و بر همین اساس این مسائل به عنوان واقعیت های دنیای پیش رو باید مورد توجه جدی کشورهای منتقد گردش آزاد اطلاعات قرار گیرد تا برای برون رفت از آن به جای استفاده از مسکن، به دنبال درمان باشند.
محمد امين بني تميم - کارشناس ارشد مديريت رسانه
جامعه اطلاعاتی یا همان «Information society» مفهومی است که بر تبادل اطلاعات با استفاده از تکنولوژی های نوین اطلاعاتی و ارتباطی تاکید دارد. جامعه اطلاعاتی تحت تاثیر تکنولوژی و ابزارهای ارتباطی نوین دست ساز بشر قرار دارد، و این ابزار و تکنولوژی های ارتباطی سبب شده است تا انسان را به سوی جامعه ای سوق دهد که اغلب فعالیت های وی بر بستر همین ابزار و تکنولوژی های ارتباطی شکل بگیرد و در نتیجه منجر به بروز فرهنگ و سبک زندگی جدیدی در عرصه ارتباطات انسانی شود؛ که مارشال مک لوهان از آن تحت عنوان جبر تکنولوژیک یاد کرده است. در این میان واقعیت این است که گسترش ارتباطات نوین، گردش آزاد اطلاعات و جامعه اطلاعاتی با تمام آثار سودمندی که به همراه داشته است و به تعبیر مک لوهان بهشت زمینی ای که برای انسان فراهم کرده است، اما سبب بروز بحران ها و مشکلات بزرگی نیز شده است.
امروزه با وجود گردش این حجم عظیم اطلاعات و دسترسی افراد به آن، اما کیفیت زندگی بشر ارتقا نیافته است و بحران های جامعه جهانی کاهش نیافته است؛ همانگونه که نیل پستمن بر این باور بود که وجود داده و اطلاعات در جامعه به معنای وجود دانش و فضیلت نیست؛ چرا که وجود مسائلی همچون جنگ، فقر، تروریسم و دیگر مشکلات دنیای امروز به دلیل فقدان اطلاعات یا داده نیست، بلکه به دلیل فقدان دانش، خرد و فرزانگی است؛ و از این رو پستمن بر مدعا مک لوهان که می گفت دهکده جهانی به دنبال از بین بردن فرهنگ ها، مذاهب و قومیت هاست صحه می گذارد.
دیدگاه ها و نظریه های انتقادی دیگری همچون مدل های شمال- جنوب و مرکز- پیرامون در زمینه گردش اخبار و اطلاعات در جهان، به خوبی نشان می دهد که جامعه اطلاعاتی جهانی به دو قسمت تقسیم شده است. یک گروه کشورهای شمال یا مرکز قرار دارند که همان کشورهای قدرتمند و صنعتی جهان به شمار می روند که شاهراه های اصلی اطلاعاتی و ارتباطی جهان در اختیار آنها قرار دارد و حجم وسیعی از اطلاعات مورد نیاز جهان را تولید می کنند؛ و در طرف دیگر کشورهای جنوب یا پیرامون قرار دارند که همان کشورهای کمتر توسعه یافته یا جهان سوم اند. در این میان فراگرد ارتباطی کشورهای شمال با جنوب به عنوان یک الگوی مسلط، بدين گونه است که اطلاعات از کشورهای جنوب همچون ماده خام نفت به کشورهای شمال و مرکز انتقال می یابد و پس از پردازش و فرآوری دوباره به خورد کشورهای جنوب و پیرامون داده می شود و در واقع این رسانه های کشورهای شمال هستند که تصویر بازنمایی شده توسط خودشان از کشورهای جنوب را به جهان مخابره می کنند؛ و این فراگرد ارتباطی میان شمال و جنوب و شرق و غرب چنان مؤثر بوده که ادوارد سعید می گفت«شرق کشف نشد، شرق ساخته شد!».
در این معادله ناعادلانه، ارتباط میان کشورهای جهان دو سویه و برابر نیست و عملا با توجه به امکانات و تکنولوژی های سخت افزاری و نرم افزاری موجود در کشورهای شمال و مرکز، عملا فرصت یک جریان دوسویه و متعادل وجود ندارد. این امر سبب شده است که ابزارها و تکنولوژی های ارتباطی به تعبیر هربرت شیلر بنیانی برای رشد و پیشبرد نظام سرمایه داری شود. این نابرابری طبقاتی حاصل از جامعه اطلاعاتی و ارتباط یک سویه مهمترین عامل اثرگذار بر تولید و توزیع و مصرف کالا شده است؛ چرا که نگاه نظام سرمایه داری به اطلاعات همانگونه است که به سایر کالاهاست. و اگر رسانه ها و ارتباطات در کشورهای جنوب در برابر دولت ها به عنوان قدرت سیاسی آزاد نیستند، در کشورهای شمال نیز در برابر شرکت های چند ملیتی و پول آزاد نیستند. از این رو جامعه اطلاعاتی و گسترش ارتباطات امروزه منجر به تشدید فرهنگ مصرف گرایی در جوامع کشورهای جنوب شده است؛ در واقع تکنولوژی های ارتباطی همواره بر زرق و برق سرمایه داری مصرفی می افزایند و نگاهی به صفحات شبکه های اجتماعی، گواه این مدعاست.
نظام سرمایه داری که با شعار کار بیشتر مصرف کمتر آغاز شد امروزه با شعار کار بیشتر مصرف بیشتر به حیات خود ادامه می دهد؛ و گسترش ارتباطات و تکنولوژی های نوین ارتباطی مهمترین نقش را در این زمینه ایفا کرده اند؛ تا جایی که ارزش های انسانی در معرض تهدید قرار می گیرند و به تعبیر شیلر در هنگامه آتش بار اطلاعات، تمام عرصه های حیات وجود انسانی در تیرس ارزش های تجاری قرار می گیرد. شیلر با نگاهی بدبینانه به گردش آزاد اطلاعات و فناوری های نوین اطلاعاتی و ارتباطی، معتقد است نباید نسبت به آن چیزی که به دست می آوریم نگاه خوشبینانه داشته باشیم چرا که باید به این اندیشید که در مقابل آن، چه چیز را از دست می دهیم.
کشورهای شمال در واقع با بهره بردن از ظرفیت ارتباطی جهان و جامعه اطلاعاتی به دنبال گسترش فرهنگ و نفوذ اجتماعی و فرهنگی بر سایر ملت ها و کشورها دارند که یوهان گالتونگ و هربرت شیلر از آن تحت عنوان امپریالیسم فرهنگی یاد می کنند. در این میان می توان چالش هایی جدی همچون بروز نابرابری طبقاتی اجتماعی، افزایش شکاف آگاهی، افزایش شکاف نسل ها، دائمی شدن وابستگی کشورهای فقیر به غنی، استفاده ابزاری از گردش آزاد اطلاعات توسط ابرقدرتها را، به چالش های مهمی همچون حریم خصوصی، مالکیت معنوی و آزادی بیان به عنوان پیامدهای گردش آزاد اطلاعات افزود.
همچنین باید افزود اگر چه مسئله گردش آزاد اطلاعات به عنوان مستمسکی در دست نظام های سیاسی لیبرال غربی به ویژه آمریکا برای رویارویی با نظام های سیاسی اقتدارگرای جنوب و پیرامون که با سیاست های آنها همسو نیستند شده است؛ اما نباید این نکته را دور از دیده نگاه داشت که کشورهای اقتدارگرای در حال توسعه با مقاومت در برابر مسئله گردش آزادی اطلاعات می کوشند با استفاده از روش هایی همچون سانسور، فیلتر، نظارت و کنترل اطلاعاتی شهروندان خود، مواجهه با واقعیت ها را به تاخیر بیاندازند؛ و این در حالی است که جهان با آغاز سال ۲۰۲۱ میلادی وارد یکی از مهمترين دهه های زندگی بشر شده است از آن رو که این دهه زندگی انسان را دچار تحولی ژرف خواهد نمود و فناورهای اطلاعاتی و ارتباطاتی به شکل چشمگیری نسبت به گذشته رشد و توسعه خواهند یافت به گونه ای که به جرات می توان گفت انسان های امروزی نمی توانند تصور کنند که در طی دو دهه پيش رو، جهان چگونه جایی خواهد شد! به ویژه اینکه تحولات فناورانه همچون یک سونامی سهمگین ساختارهای پيشين زندگی بشر را درهم خواهد کوبيد؛ همانگونه که گسترش اینترنت پرسرعت رایگان و قابل دسترس در تمام نقاط کره زمین نیز به عنوان یکی از مهمترین تحولات سال های آینده اساسا مدیریت و کنترل اینترنت را از دسترس حاکمیت ملی کشورها خارج می سازد؛ و بر همین اساس این مسائل به عنوان واقعیت های دنیای پیش رو باید مورد توجه جدی کشورهای منتقد گردش آزاد اطلاعات قرار گیرد تا برای برون رفت از آن به جای استفاده از مسکن، به دنبال درمان باشند.
محمد امين بني تميم - کارشناس ارشد مديريت رسانه