اشاره:
مبنای عملکرد قوه مقننه، قانون آیین نامه داخلی مجلس شورای اسلامی است که ساختار، تشکیلات و گردش کار را در آن تعیین می کند. این قانون دارای فصول و مباحث گوناگونی است که اجرای آن وظیفه هیات رییسه مجلس شورای اسلامی با مشارکت نمایندگان مردم است. صرف نظر از اشکالات ماهیتی و عملکردی قانون آیین نامه داخلی مجلس شورای اسلامی و ضمن اطلاع رسانی عمومی آن، این نوشتار به پرسشگری پیرامون نحوه اجرای قانون آیین نامه داخلی مجلس شورای اسلامی (نحوه بررسى و تصویب برنامه توسعه، برنامه و بودجه ساليانه كل كشور و نظارت بر اجراى بودجه، استيضاح و تقاضاي همه‌پرسي) می پردازد که هم اکنون از نظر خوانندگان گرامی می گذرد:

قانون آئين‏نامه داخلى مجلس شوراى اسلامى
باب دوم- وظايف و اختيارات مجلس شوراي اسلامي (ادامه)
‎‎‎‎‎فصل دوم – نظارت (ادامه)
مبحث سوم – نحوه بررسی موارد خاص و مهم (ادامه)
دوم – همه پرسی (الحاقی مصوب ۱۳۸۲/۴/۴)
‌ماده ۲۰۷ – برای بررسی تقاضای همه ‌پرسی موضوع اصل پنجاه و نهم (۵۹) قانون‌ اساسی جمهوری اسلامی ایران کمیسیون ویژه‌ ای مرکب از پانزده نفر از نمایندگان با رأی ‌مستقیم مجلس شورای اسلامی تشکیل می‌ شود تا مطابق مقررات حاکم بر تشکیل و نحوه‌ اداره کمیسیونهای دیگر موضوع را بررسی و گزارش خود را به مجلس شورای اسلامی‌ تقدیم نماید.
تبصره ۱ – رسیدگی به درخواست همه‌ پرسی یک شوری است. درصورت تقاضای ‌فوریت برای آن مطابق مواد مربوطه مورد رسیدگی قرار می‌ گیرد.
تبصره ۲ – مدت زمان صحبت مخالفین و موافقین در صحن علنی مجلس حداکثر‌ چهار ساعت و برای هر نفر حداکثر پانزده دقیقه خواهد بود. نحوه ثبت ‌نام و نطق مخالفین و موافقین مطابق ماده (۱۱۱) آیین ‌نامه داخلی مجلس‌ شورای اسلامی خواهد بود. نماینده دولت و سخنگو کمیسیون ویژه هرکدام می ‌توانند تا یک‌ ساعت توضیحات خود را ارائه دهند.
تبصره ۳ – پس از پایان مذاکرات، رأی‌ گیری علنی و با ورقه به عمل خواهد آمد. نحوه رأی ‌گیری به ترتیب زیر خواهد بود:
الف – اصل مصوبه کمیسیون ویژه.
ب – پیشنهاد جایگزین اصل درخواست اولیه.
ج – پیشنهاد جایگزین کمیسیونهای فرعی به ترتیب وصول.
د – پیشنهاد جایگزین نمایندگان به ترتیب وصول.
تبصره ۴ – در مرحله طرح هر یک از پیشنهادات علاوه بر پیشنهاد دهنده یک موافق ‌و یک مخالف و نماینده دولت و سخنگو کمیسیون هر یک حداکثر به مدت ده دقیقه‌ می ‌توانند صحبت کنند.
تبصره ۵ – مناط تصویب درخواست همه پرسی موضوع اصل پنجاه و نهم (۵۹) ‌قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران رأی مثبت حداقل دو سوم مجموع نمایندگان ‌خواهد بود.
سوم- اصلاح جزئی در خطوط مرزها
‌ماده ۲۰۸ – در لایحه تقدیمی مربوط به اصلاح جزئی در خطوط مرزی، متن کامل عهدنامه بین‌المللی آن، که براساس اصل هفتاد و هشتم (۷۸) قانون اساسی تنظیم شده باشد، جهت بررسی باید ضمیمه گردد. متن این عهدنامه پس از اعلام وصول، بلافاصله چاپ و بین نمایندگان توزیع و همزمان‌به کمیسیون امنیت ملی و سیاست خارجی ارجاع می‌شود.
ماده ۲۰۹ – کمیسیون مذکور در ماده قبل، پس از کسب نظر مشورتی کمیسیون قضائی و حقوقی و با دعوت از نماینده شورای‌عالی امنیت ملی و‌نمایندگان پیشنهاددهنده، به بررسی همه‌جانبه موضوع می‌پردازد و ظرف یک‌ماه گزارش تفصیلی خود را مبنی‌بر قبول یا رد عهدنامه به ضمیمه‌پیشنهادهای اساسی به هیأت رئیسه ارسال می‌دارد.
ماده ۲۱۰ – لوایح مربوط به عهدنامه‌های اصلاح جزئی در خطوط مرزی همانند سایر عهدنامه‌های بین‌المللی مهم دو شوری خواهد بود و به همان‌ترتیب نیز موردبررسی قرار خواهد گرفت. این نوع عهدنامه‌ها، در صورتی که صرفاً برای اصلاحات جزئی، با درنظرگرفتن مصالح کشور و رعایت اصل‌هفتاد و هشتم (۷۸) قانون اساسی دو طرفه باشد و به استقلال و تمامیت ارضی کشور لطمه نزند، با تصویب چهارپنجم مجموع نمایندگان مجلس معتبر‌خواهد بود.
چهارم- محدودیتهای ضروری
‌ماده ۲۱۱- براساس اصل هفتاد و نهم (۷۹) قانون اساسی، در حالت جنگ و شرایط اضطراری نظیر آن که دولت حق دارد با تصویب مجلس‌شورای اسلامی محدودیت‌های ضروری برقرار نماید، قبل از اعمال محدودیت، متن کامل و دقیق محدودیت‌های ضروری با دلائل توجیهی لازم،‌همراه با لایحه قانونی جهت بررسی تقدیم مجلس می‌شود.
تبصره – چنانچه دولت بدون کسب مجوز مبادرت به اعمال محدودیت نماید، رئیس مجلس موظف است تقدیم لایحه محدودیت را از رئیس‌جمهور مطالبه کند. دراین‌خصوص، حق سؤال یا استیضاح رئیس جمهور و وزیران برای نمایندگان محفوظ خواهد بود.
ماده ۲۱۲- رسیدگی به لایحه محدودیتهای ضروری یک شوری است و در صورت تصویب مجلس، مدت اعمال آن به‌هرحال نمی‌تواند بیش از‌سی روز باشد. در صورتی که پس از انقضاء این مدت ضرورت همچنان باقی باشد دولت موظف است مجدداً از مجلس کسب مجوز کند.
پنجم- سایر موارد
‌ماده ۲۱۳- براساس اصول هشتادم (۸۰)، هشتاد و دوم (۸۲)، هشتاد و سوم (۸۳) و یکصد و سی و نهم (۱۳۹) قانون اساسی، اقدامات دولت در‌موارد ذیل قبلاً باید به‌تصویب مجلس برسد:
۱- گرفتن و دادن وام یا کمک‌های بلاعوض داخلی و خارجی.
۲- استخدام کارشناسان خارجی در موارد ضروری.
۳- فروش بناها و اموال دولتی و نفایس ملی به‌استثنای نفایس ملی منحصر به فرد که درهر صورت قابل فروش نخواهد بود.
۴- صلح دعاوی راجع به اموال عمومی و دولتی یا ارجاع آن به داوری که طرف دعوا خارجی باشد و همچنین در موارد مهم داخلی.
در تمام موارد مذکور، دولت موظف است متن تفصیلی آنها را همراه با لایحه قانونی تقدیم مجلس نماید تا به‌صورت یک شوری مورد رسیدگی‌قرارگیرد، بدین‌ترتیب که پس از گزارش کمیسیون مربوط و صحبت دو مخالف و دو موافق در کلیات و جزئیات (‌هرکدام به مدت پانزده دقیقه) برای‌تصویب به‌رأی گذاشته می‌شود.
مبحث چهارم – نحوه بررسی برنامه و بودجه سالیانه ‌کل کشور و نظارت بر اجرای بودجه
ماده ۲۱۴- به‌منظور تنظیم اصول و مفاد برنامه‌های توسعه و لوایح بودجه کل کشور و ایجاد هماهنگی بین کمیسیون‌های تخصصی مجلس شورای‌اسلامی، پس از تقدیم لایحه مربوط توسط دولت به مجلس، کمیسیون تلفیق مرکب از اعضای ذیل تشکیل می‌گردد:
۱- کلیه اعضای کمیسیون برنامه و بودجه و محاسبات.
۲- یک‌نفر از هریک از کمیسیون‌های دیگر (‌غیراز کمیسیون‌های تحقیق و تدوین آیین‌نامه داخلی مجلس).
اعضای مذکور در بند (۲) توسط کمیسیون‌های مربوطه انتخاب و به هیأت رئیسه مجلس معرفی می‌شوند.
مأموریت این کمیسیون تا تصویب نهائی قانون برنامه توسعه و یا لایحه بودجه سالانه کل کشور ادامه می‌یابد.
اول – تصویب برنامه توسعه
ماده ۲۱۵- کلیات برنامه و کلیه تبصره‌هایی که مربوط به اهداف کلان و خط مشی‌های اساسی است در شور اول و بقیه در شور دوم بررسی و‌تصویب خواهد شد.
تبصره – مصوبات شور اول غیرقابل تجدیدنظر می‌باشد.
ماده ۲۱۶- کمیسیون‌های تخصصی موظفند حداکثر ظرف مدت دو هفته نسبت به مواد و تبصره‌های مربوط به خود، بررسیهای لازم را به عمل‌آورند و در پایان مهلت مقرر گزارش کار مربوط به شور اول خود را به کمیسیون تلفیق ارسال دارند.
ماده ۲۱۷- کمیسیون تلفیق موظف است حداکثر ظرف مدت سه هفته پس از جمع‌آوری گزارش کمیسیون‌های تخصصی و اصلاح و تلفیق آنها،‌ گزارش جامع خود را به جلسه علنی ارائه نماید.
ماده ۲۱۸- پس از شور اول، کمیسیون تلفیق موظف است نحوه توزیع منابع را تعیین و ظرف مدت ده روز همراه با سیاستهای مصوب شور اول به‌کمیسیون‌های تخصصی اعلام نماید.
ماده ۲۱۹- در شور دوم، کمیسیون‌های تخصصی موظفند در چهارچوب ابلاغیه کمیسیون تلفیق تبصره‌ها و پیوستها را بررسی و گزارش خود را‌حداکثر ظرف مدت دو هفته به کمیسیون تلفیق اعلام کنند.
ماده ۲۲۰- کمیسیون تلفیق پس از وصول کلیه گزارشهای شور دوم کمیسیون‌های تخصصی، موظف است حداکثر ظرف سه هفته آنها را اصلاح و‌تلفیق و گزارش نهائی را جهت بررسی و تصویب در شور دوم به مجلس ارائه نماید.
ماده ۲۲۱- نمایندگان در شور اول و دوم می‌توانند پیشنهادهای خود را در مهلت‌های اعلام شده توسط کمیسیون‌های تخصصی به آنها ارائه نموده‌و در وقت مقرر جهت توضیح در کمیسیون حاضر شوند.
ماده ۲۲۲- در شور اول و دوم ابتدا پیشنهادهای مربوط به کمیسیون‌های

تخصصی و سپس پیشنهادهای نمایندگان در مورد ماده واحده و تبصره‌ها‌قابل طرح می‌باشد.
ماده ۲۲۳- اصلاح قانون برنامه توسعه در ضمن لایحه بودجه و دیگر طرحها و لوایح با رأی دوسوم نمایندگان حاضر پذیرفته می شود و هرگونه اصلاح نیز با رأی دوسوم نمایندگان معتبر خواهد بود. (اصلاحی مصوب ۱۳۸۷/۹/۲۶)
ماده ۲۲۴- دولت موظف است لایحه بودجه سالانه کل کشور را حداکثر تا پانزدهم آذرماه هر سال به مجلس تسلیم نماید. نحوه رسیدگی به لایحه بودجه یک شوری خواهد بود و ترتیب رسیدگی بشرح ذیل می‌باشد:(اصلاحی مصوب ۱۳۹۱/۲/۳۰)
۱ – نمایندگان مجلس از زمان چاپ و توزیع لایحه بودجه سالیانه کل کشور و پیوست‌ها و سوابق آن تا مدت ده روز می‌توانند پیشنهادهای‌خود را به کمیسیون‌های تخصصی مجلس تقدیم نمایند.
۲ – کمیسیون‌های تخصصی موظفند حداکثر تا پانزده روز پس از چاپ و توزیع لایحه، گزارش خود را به کمیسیون تلفیق تقدیم‌نمایند.
۳ – کمیسیون تلفیق موظف است حداکثر ظرف مدت پانزده روز پس از پایان مهلت گزارش کمیسیون تخصصی، ضمن رسیدگی به گزارشکمیسیون‌های تخصصی گزارش نهایی خود را تنظیم و‌به مجلس شورای اسلامی تقدیم نماید مهلت رسیدگی کمیسیون تلفیق حداکثر تا پانزده روز با موافقت هیأت رئیسه قابل تمدید می‌باشد.
۴ – در جلسه علنی، پس از رسیدگی به کلیات بودجه و تصویب آن، به پیشنهادهای مربوط به درآمدها و سایر منابع تامین اعتبار بودجه عمومی‌دولت رسیدگی و سقف آن به‌تصویب خواهد رسید. پس از آن پیشنهادهای مربوط به تبصره‌ها و ردیفها رسیدگی می‌گردد.
‌تبصره ۱ – در جلسه علنی، تنها پیشنهادهایی که توسط نمایندگان و کمیسیون‌ها در زمان مقرر دریافت و به چاپ رسیده، مشروط به عدم مغایرت با‌قانون برنامه، قابل طرح می‌باشد. پیشنهادهایی که منبع درآمد مشخصی نداشته باشد قابل طرح نخواهد بود و پیشنهادهایی که مازاد بر سرجمع نباشد زمانی قابل طرح است که ردیف مشخص جایگزین را معین نماید، تشخیص موارد مذکور با رئیس جلسه خواهد بود.
تبصره ۲ – نحوه رسیدگی به متمم اصلاحیه‌های بودجه و سایر مواردی که در این ماده پیش‌بینی‌نشده طبق مقررات معمول در این‌آیین‌نامه خواهد بود.(اصلاحی مصوب ۱۳۸۷/۹/۲۶)
تبصره۳ـ در صورت عدم تصویب کلیات لایحه بودجه، فقط برای یک بار موضوع به کمیسیون تلفیق ارجاع می شود تا حداکثر ظرف هفتاد و دو ساعت گزارش اصلاحی خود را به مجلس ارائه نماید. (الحاقی مصوب ۱۳۹۱/۲/۳۰)
دوم – تصویب بودجه سالیانه کل کشور
‌ماده ۲۲۵- لایحه بودجه سالیانه کل کشور یک شوری خواهد بود و ترتیب رسیدگی بشرح ذیل می‌باشد:
۱- نمایندگان مجلس از زمان تقدیم لایحه بودجه سالیانه کل کشور و پیوست‌ها توسط دولت و توزیع آن تا مدت ده روز می‌توانند پیشنهادهای‌خود را به کمیسیون‌های تخصصی مجلس تقدیم نمایند.
۲- کمیسیون‌های تخصصی موظفند حداکثر تا ده روز پس از پایان مهلت اخذ پیشنهادهای نمایندگان، گزارش خود را به کمیسیون اصلی تقدیم‌نمایند.
۳- کمیسیون اصلی موظف است حداکثر ظرف مدت پانزده روز، ضمن رسیدگی به گزارش کمیسیون‌های تخصصی گزارش نهایی خود را تنظیم و‌به مجلس شورای اسلامی تقدیم نماید.
۴- در جلسه علنی، پس از رسیدگی به کلیات بودجه و تصویب آن، به پیشنهادهای مربوط به درآمدها و سایر منابع تامین اعتبار بودجه عمومی‌دولت رسیدگی و سقف آن به‌تصویب خواهد رسید. پس از آن پیشنهادهای مربوط به تبصره‌ها و ردیفها رسیدگی می‌گردد.
تبصره ۱ – در جلسه علنی، تنها پیشنهادهایی که توسط نمایندگان و کمیسیون‌ها در زمان مقرر دریافت و به چاپ رسیده، مشروط به عدم مغایرت با‌قانون برنامه، قابل طرح می‌باشد.
تبصره ۲ – نحوه رسیدگی به چنددوازدهم، متمم و اصلاحیه‌های بودجه و سایر مواردی که در این ماده پیش‌بینی‌نشده طبق مقررات معمول در این‌آیین‌نامه خواهد بود.
ماده ۲۲۶- جلسات مجلس برای رسیدگی به بودجه سالانه باید بلاانقطاع در کلیه ایام هفته غیراز جمعه و تعطیلات رسمی، حداقل روزی چهار‌ساعت منعقد گردد و تا موقعی که شور و مذاکره پایان نیافته و رأی مجلس اخذ نشده است از دستور خارج نمی‌شود و هیچ لایحه یا طرح دیگر‌نمی‌تواند مطرح باشد مگر لایحه یک یا چنددوازدهم بودجه درصورت ضرورت. (اصلاحی مصوب ۱۳۹۱/۲/۳۰)
تبصره – اگر مطالب فوری و فوتی اعم از طرحها و لوایح دوفوریتی و غیره پیش آید که به تشخیص مجلس تأخیر آن موجب زیان جبران‌ناپذیری‌باشد، در این صورت برای طرح و تصویب آن زمان مشخصی معین می‌شود.
نحوه رسیدگی دیوان محاسبات به اجرای بودجه سالیانه کل کشور
ماده ۲۲۷– براساس اصول پنجاه و چهارم (۵۴) و پنجاه و پنجم (۵۵) قانون اساسی، نظارت مجلس شورای اسلامی بر اجرای بودجه سالیانه کل‌کشور برعهده دیوان محاسبات کشور است که زیر نظر مجلس شورای اسلامی می‌باشد. سازمان و اداره امور آن به موجب قانون خاص می‌باشد.

پرسشگری از مجلس شورای اسلامی
- گزارش عملکرد مجلس شورای اسلامی پیرامون تعداد برنامه‏هاى توسعه و لوايح بودجه كل كشور به تفکیک دوره های ده گانه مجلس شورای اسلامی چیست؟
- گزارش عملکرد مجلس شورای اسلامی پیرامون چگونگی تنظيم اصول و مفاد برنامه‏هاى توسعه و لوايح بودجه كل كشور به تفکیک دوره های ده گانه مجلس شورای اسلامی چیست؟
- گزارش عملکرد مجلس شورای اسلامی پیرامون کمیسیون های تلفیق به تفکیک دوره های ده گانه مجلس شورای اسلامی چیست؟
- گزارش عملکرد مجلس شورای اسلامی پیرامون رسيدگي به لوايح برنامه توسعه اقتصادي، اجتماعي و فرهنگي جمهوري اسلامي ايران به تفکیک دوره های ده گانه مجلس شورای اسلامی چیست؟
- گزارش عملکرد مجلس شورای اسلامی پیرامون روش بررسی مواد، تبصره‌ها، جداول و ضمائم و نيز پيشنهادهاي نمايندگان در برنامه های توسعه توسط کمیسیون های تخصصی به تفکیک دوره های ده گانه مجلس شورای اسلامی چیست؟
- گزارش عملکرد مجلس شورای اسلامی پیرامون تعداد پیشنهادات رسیده به کمیسیون ها از سوی نمایندگان مردم در باره برنامه های توسعه و بودجه سالانه به تفکیک دوره های ده گانه مجلس شورای اسلامی چیست؟
- گزارش عملکرد مجلس شورای اسلامی پیرامون نحوه بررسی كليات برنامه به تفکیک دوره های ده گانه مجلس شورای اسلامی چیست؟
- گزارش عملکرد مجلس شورای اسلامی پیرامون نحوه رسيدگي به جزئيات برنامه شامل مواد و تبصره‌ها و جداول برنامه به تفکیک دوره های ده گانه مجلس شورای اسلامی چیست؟
- گزارش عملکرد مجلس شورای اسلامی پیرامون تعداد مواد و تبصره های قانونی تصویب شده به تفکیک دوره های ده گانه مجلس شورای اسلامی چیست؟
- گزارش عملکرد مجلس شورای اسلامی پیرامون زمان تقدیم لايحه بودجه سالانه كل كشور به تفکیک دوره های ده گانه مجلس شورای اسلامی چیست؟
- گزارش عملکرد مجلس شورای اسلامی پیرامون نحوه رسيدگى ديوان محاسبات به اجراى بودجه ساليانه كل كشور به تفکیک دوره های ده گانه مجلس شورای اسلامی چیست؟
- گزارش عملکرد مجلس شورای اسلامی پیرامون چگونگی نظارت مجلس شوراى اسلامى بر اجراى بودجه ساليانه كل كشور به تفکیک دوره های ده گانه مجلس شورای اسلامی چیست؟
- از نظر رسانه های گروهی عملکرد مجلس شورای اسلامی پیرامون نحوه بررسى و تصویب برنامه توسعه، برنامه و بودجه ساليانه كل كشور و نظارت بر اجراى بودجه در ده دوره گذشته در راستای حل مشکلات زندگی مردم چگونه بوده است؟
- نظر خبرنگاران رسانه های گروهی پیرامون عملکرد عملکرد مجلس شورای اسلامی پیرامون نحوه بررسى و تصویب برنامه توسعه، برنامه و بودجه ساليانه كل كشور و نظارت بر اجراى بودجه به تفکیک دوره های مجلس شورای اسلامی چیست؟
- به نظر نخبگان و اندیشمندان عملکرد عملکرد مجلس شورای اسلامی پیرامون نحوه بررسى و تصویب برنامه توسعه، برنامه و بودجه ساليانه كل كشور و نظارت بر اجراى بودجه در ده دوره گذشته در راستای حل مشکلات زندگی مردم موفق بوده است؟
- از نظر سازمان های مردم نهاد آیا عملکرد عملکرد مجلس شورای اسلامی پیرامون نحوه بررسى و تصویب برنامه توسعه، برنامه و بودجه ساليانه كل كشور و نظارت بر اجراى بودجه در ده دوره گذشته در راستای حل مشکلات زندگی مردم بوده است؟
- گزارش دستگاه های نظارتی بر نحوه عملکرد عملکرد مجلس شورای اسلامی پیرامون نحوه بررسى و تصویب برنامه توسعه، برنامه و بودجه ساليانه كل كشور و نظارت بر اجراى بودجه در ده دوره گذشته در راستای حل مشکلات زندگی مردم چیست؟ 

^{نویسنده: دکتر محمدرضا ناری ابیانه}