رهبر معظم انقلاب برای بار دوم در یکسال اخیر درباره توجه به رشد علمی کشور توصیه‌هایی کردند و این‌بار در اواسط ماه رمضان در دیدار با اساتید و دانشگاهیان از کاهش رشد علمی کشور گفتند. با مروری به سخنان اخیر رهبری درباره راهکارهایی صحبت می‌شود که رشد علمی کشور را به دنبال خواهد داشت و در عین حال درباره لزوم توجه به این نکته مهم نیز مواردی را مطرح می‌کنیم.
نکته‌ای قابل تامل در سخنان رهبر معظم انقلاب
حضرت آیت‌الله خامنه‌ای رهبر معظم انقلاب اسلامی اخیرا در دیدار جمعی از اساتید، نخبگان علمی و پژوهشگران دانشگاهها، پارک‌های علمی و فناوری و مراکز علمی و تحقیقاتی، با ترسیم اهداف بیست ساله نظام اسلامی برای دستیابی به جایگاه ایرانی «مقتدر، عزتمند، مستقل، متدین، ثروتمند، برخوردار از عدالت و دارای حکومتی مردمی، پاک، جهادگر، دلسوز و پرهیزگار»، دانشگاهها را پایه و اساس این اهداف والا برشمردند و تأکید کردند: «افزایش سرعت رشد علمی در دانشگاهها و مراکز علمی»، «ایجاد و تقویت احساس هویت افتخارآمیز ایرانی - اسلامی در جوانان»، «انقلابی بودن دانشگاهها و دانشجویان»، و «نقش‌آفرینی واقعی فرماندهان و افسران جنگ نرم»، از جمله الزامات تبدیل شدنِ نظام اسلامی به یک قدرت علمی مطرح، و الگوی مردم‌سالاری همراه با اسلام و معنویت، در دنیا است.»
ایشان درخصوص «پیشرفت علمی»، بر لزوم افزایش سرعت رشد علمی تأکید کردند و گفتند: «من چندی پیش نیز درخصوص کاهش سرعت رشد علمی تذکر دادم زیرا سرعت کم شده است و برای جبران فاصله عقب‌ماندگی علمی چاره‌ای جز افزایش سرعت رشد علمی وجود ندارد. اگر در غرب سرعت رشد علمی کاهش پیدا کرده به این دلیل است که آنها از بیشتر ظرفیت‌های خود استفاده کرده‌اند اما ما باید عقب‌ماندگی شصت یا هفتاد ساله خود را که بوسیله حکومتهای خائن و غافل بوجود آمده، جبران کنیم تا بتوانیم در این مسابقه جهانی خود را به سطوح بالا و قله‌ها برسانیم.»
حضرت آیت‌الله خامنه‌ای به گزارش‌های برخی پایگاه‌های استنادی و مجلات معتبر دنیا درخصوص پیشرفتهای علمی ایران اشاره کردند و افزودند: «در این گزارشها به پیشرفتهای علمی ایران با عباراتی همچون «پیشرفتهای ایران خیره‌کننده است»، «ایران قدرت نوظهور علمی است»، «ایران به دنبال تبدیل اقتصاد منبع محور به اقتصاد دانش‌محور است»، و «پیشرفتهای ایران در سلولهای بنیادی، علوم هسته‌ای، هوا - فضا، تبادل انرژی و فناوری اطلاعات» اشاره شده است که باید این واقعیت‌ها به نسل جوان منتقل شود تا آنان ضمن احساس هویت، به ایرانی بودن خود نیز افتخار کنند.»
با نگاهی به سخنان حکیمانه رهبرمعظم انقلاب متوجه اهمیت توجه به علم‌آموزی و اقدامات علمی برای ارتقای رشد علمی کشور می‌شویم. اما آسیب‌های پایین آمدن این نرخ چه چیزی می‌تواند باشد؟!
تبعات کاهش رشد علمی کشور
اگر سرعت رشد علمی ما در آینده کاهش پیدا کند منجر به این می‌شود که کشورهایی که با ما در رقابت هستند سرعت رشد خود را از ما بالاتر ببرند.، نهایتا ما علی‌رغم تلاش‌های زیادی که در این دو دهه اخیر داشتیم از قافله علم عقب خواهیم ماند.
به نظر می‌رسد که نکته‌ای که رهبری در رابطه با سرعت رشد علمی ایران اشاره کرده‌اند به این خاطر است که از سال ۲۰۰۰ به بعد سرعت رشد علمی ایران نسبت به متوسط جهانی چند برابر بود و در یک سال ما ۱۲ برابر سرعت رشد علمی جهانی، شتاب علمی داشتیم و در بعضی سال‌ها ۹ برابر و ۸ برابر سرعت داشتیم، بالا بودن سرعت رشد علمی ایران از متوسط جهانی سبب شد جمهوری اسلامی ایران جز کشورهای مطرح در زمینه تولید علم جهانی قرار بگیرد.
در اوایل دهه نود میلادی ۳ صدم درصد تولید علم دنیا از آن جمهوری اسلامی ایران بود و در اوایل دهه ۸۰ این میزان به ۲ دهم یا ۳ دهم ارتقاء پیدا کرده بود، رهبر معظم انقلاب همواره بر سرعت رشد علمی تاکید داشتند به خصوص بعد از سال ۷۹- ۷۸ که نهضت نرم‌افزاری را مطرح کردند سرعت رشد علمی شتاب گرفت. استادان، محققین و دانشمندان تلاش مضاعفی انجام دادند و بر اثر همین تلاش‌ها سهم ۳ صدم درصدی تولید علم را امروز به ۱.۵ درصد تولید علم دنیا رساندیم.
متاسفانه امروز با کاهش سرعت رشد علمی در کشور مواجه هستیم اگر سرعت رشد علمی ما در آینده کاهش پیدا کند منجر به این می‌شود که کشورهایی که با ما در رقابت هستند سرعت رشد خود را از ما بالاتر ببرند کمااینکه بعضی از کشورها در این مسئله سرمایه‌گذاری کرده‌اند، نهایتا ما علی‌رغم تلاش‌های زیادی که در این دو دهه اخیر داشتیم از قافله علم عقب خواهیم ماند.
درست است که اصل مطلق تولید علم در کشور ما کم نشده است و محقققان و پژوهشگران ما سال قبل ۲۹ هزار مقاله چاپ شده در نمایه‌های بین‌المللی داشتند اما با توجه به اینکه در سال ۲۰۱۵ کشور ما ۳۱ هزار مقاله علمی داشت نشان می‌دهد که در واقع مطلق تولید علم ما افزایش پیدا کرده است اما نسبت به سال قبل کاهش محسوسی داشتیم.
چون کشورهای دیگر در مقام رقابت چند برابر ما برنامه‌ریزی کرده‌اند آن کشورها هم به همین نسبت و بلکه بیشتر از آن افزایش تولید علم پیدا کرده‌اند به دلیل این که سرعت رشد علمی در کشور کم شده است علی‌رغم مطلق افزایش تولید علم ممکن است از این ناحیه آسیب ببینیم.
برآوردهای جهانی براساس آن شیب و سرعتی که ایران در دهه ۸۰ داشت، نشان می‌داد که ایران در سال ۲۰۱۸ رتبه چهارم دنیا از نظر تولید علم خواهد شد. ما امروز در scopus رتبه ۱۸ یا ۱۹ جهان و در isi رتبه ۱۹، ۲۰ یا ۲۱ هستیم. در حال حاضر ما در سال ۲۰۱۶ هستیم و تا سال ۲۰۱۸ دو سال بیشتر فرصت نداریم اگر سرعت رشد ما کم نشده است ما چطور می‌توانیم خود را از رتبه ۱۹ به رتبه ۴ دنیا برسانیم اگر سرعت ما پایین نیامده بود طبق آن شیبی که در گذشته داشتیم امروز باید رتبه تک‌رقمی می‌داشتیم قطعا با سرعت رشد فعلی تا سال ۲۰۱۸ به رتبه ۴ دنیا نخواهیم رسید این برآوردها براساس محاسبات جهانی است این نتایج را علاوه بر داخلی‌ها، خارجی‌ها هم گفته‌اند لذا هیچ‌کس نمی‌تواند منکر آن شود.
بهبود وضعیت فعلی کشور از جهت سرعت رشد علمی شرایط و ملزومات مختلفی دارد؛ افزایش سرمایه‌گذاری در راستای تولید علم و افزایش سرعت تولید علم اهتمام و توجه بیش از گذشته به دانشمندان و محققان، درگیر نکردن دانشمندان و دانشگاه‌های کشور با مسائل حاشیه‌ای و برجسته نکردن موضوعات فرعی که دانشمندان و محققان را در محیط‌های دانشگاهی و علمی مایوس می‌کند.
شاید یکی از مشکلاتی که دامنگیر جامعه علمی کشور شده است مهاجرت دانشجویان است که نکته مهم در این مسئله این است که نباید اجازه بدهیم یاس و ناامیدی در محیط‌های دانشگاهی ترویج شود برخی آگاهانه و یا ناآگاهانه دانشجویان و نخبگان کشور را از آینده کشور می‌ترسانند آنها را نگران و مایوس می‌کنند به فرموده حضرت آقا اگر کسی این کار را آگاهانه انجام دهد خیانت می‌کند اگر هم ناآگاهانه باشد همان خسارت را با جهالت و نادانی خود به کشور وارد می‌کند. باید برای دانشجویان و نخبگان کشور نسبت به جایابی علمی آینده و شغل تحقیقاتی، پژوهشی و فناوری خود تضمین ایجاد کنیم. مهاجرت یک آسیب است و باید مورد توجه وزارت علوم، وزارت بهداشت و معاونت علمی باشد تا برای حل این آسیب تلاش کنند اما همه مشکلات به مهاجرت بر نمی‌گردد.
بی‌ثباتی بزرگترین ضعف
رضا مشفق عضو استعدادهای درخشان دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی در این‌باره با اشاره به تغییرات مداوم آیین نامه‌ها می‌گوید: تغییر مسئولان علمی که تغییرات قوانین و بی‌ثباتی آیین‌نامه‌ها را به دنبال دارد، برای افرادی که دوره‌های طولانی درگیر تحصیل هستند مشکلات زیادی ایجاد می‌کند. دانشجویان تحصیلات تکمیلی یا دانشجویان پزشکی که حدود ۷ تا ۸ سال درحال تحصیل هستند با آیین‌نامه‌های مختلفی در این مدت مواجه می‌شوند. بطور کلی صندلی مدیریت در نهادهای علمی کشور ما بی‌وفاست و این امر باعث می‌شود طرح‌های علمی طولانی‌مدت بطور نیمه‌کاره رها شود.
باقر لاریجانی معاون آموزشی وزیر بهداشت؛ نیز می‌گوید: یکی از دلایل کند شدن رشد علمی کشور، تغییرات مداوم روسای دانشگاه‌هاست، متوسط سن مدیریت روسای دانشگاهها در ایران ۳.۵ سال است حال آنکه در جهان حداقل ۱۰ سال است، تغییرات روسای دانشگاهها نباید متاثر از تغییرات دولت‌ها باشد و دانشگاهها باید بدنه مستقلی از دولت‌ها داشته باشند. از دیگر مشکلات قطار علمی کشور ما بحث محتوای کتب آموزشی است. اغلب رشته‌ها هنوز از کتاب‌هایی به عنوان منبع استفاده می‌کنند که قبل از سال ۲۰۰۴ میلادی به چاپ رسیده است.
رضا طاهرزاده عضو بنیاد ملی نخبگان می‌گوید: بین محتوای کتب درسی ما و سایر کشورهای پیشرفته جهان یک شکاف جدی وجود دارد. کوریکولوم آموزشی ما باید با کوریکولوم دانشگاه‌های مطرح جهان مقایسه و بعد استاندارد‌سازی شود.
استاد، دانشجو و محتوای آموزشی، مثلث یک نظام علمی را تشکیل می‌دهند که برای حفظ جایگاه این نظام علمی باید همه اضلاع بطور مداوم ارزیابی و تقویت شوند.
محمد مهدی‌نژاد استاد دانشگاه صنعتی مالک‌اشتر خاطرنشان می‌کند: ۸۰ درصد ظرفیت‌های تحقیقاتی در کشور ما وابسته به استادان است. ما طی سال‌های ۱۳۸۹ تا ۱۳۹۰ موفق شدیم تا رتبه اول تولید علم را در منطقه و رتبه ۱۷ جهانی را کسب کنیم ولی در سال‌های بعد میزان رشد ما کاهش یافت. کاهش اعتبارات پژوهشی و ضعف ارتباط دانشگاه و صنعت از عوامل اصلی این کاهش رشد علمی است.
هر چند مسئولان ذیربط وعده‌های زیادی برای حمایت از نخبگان و پروژه‌های تحقیقاتی می‌دهند اما شواهد امر حاکی از آن است که حمایت‌ها کافی نیست.
شاید این حمایت نشدن‌ها از علم به مشکلات اقتصادی هم برگردد اما به نظر می‌رسد باید هر چه سریعتر چاره‌یابی شود.
ایران؛ طلایه‌دار رشد علمی و تحقیقاتی در قاره آسیا
با همه این نقص‌ها و کمبودها اما نباید فراموش کنیم که ایران در تولید علم از ابتدای انقلاب اسلامی تاکنون رشد زیادی داشته و توانسته خود را به معیارهای جهانی نزدیک کند و امروز کشورمان در کنار چین طلایه‌دار رشد علمی و تحقیقاتی در قاره آسیا است.
مجموعه آموزش عالی کشور و سیاستمداران این عرصه، پس از ٨ سال جنگ تحمیلی، توجه ویژه‌ای به توسعه علمی کشور معطوف کردند که نتیجه این تلاش، اختصاص ٤/٤ جمعیت کشور به قشر دانشجو و ٧٠ هزار عضو هیئت علمی در مقاطع مختلف تحصیلی است که موتور محرکه علمی کشور هستند و سبب آفرینش اختراعات و نوآوری‌ها، نظریه پردازی و تولیدات علمی هستند. از فعالیت‌های پژوهشی ایران می‌توان به تأسیس ١٣٢٧ انجمن علمی، ١٥٤ قطب علمی، ٣٤ پارک علم و فناوری و ١٣٧٧ مجله پژوهشی، ٦٣٠ مرکز پژوهشی و ١٥٣ مرکز رشد در کشور اشاره کرد. ایران رتبه ١٥ تولید علم در دنیا و مقام اول منطقه را به خود اختصاص داده است. رشد تولید علم جهان در ١٥ سال گذشته ٤٩ درصد بوده است. در حالی که رشد تولید علم ایران در همین مدت ٢١١٦ درصد بوده است.
پایگاه معتبر بین‌المللی SCOPUS، جمهوری اسلامی ایران را از نظر تولید علم کشور برتر منطقه اعلام کرده است و بعد از ایران، ترکیه رتبه بعدی را دارد.
