ويژگي هاي عرضي قانون
منظور از ويژگي هاي عرضي قانون آن دسته از ويژگي هاست كه اگر قاعده اي فاقد آنها باشد با اين حال شايد هنوز بتوان آن را يك قانون ناميد. در كنار ويژگي هاي ذاتي، لازم است قـانون، بـه تعبيـر افلاطون، توان ترغيب و اقناع شهروندان را داشته باشد و الا در عمـل كسـي از آن پيـروي نخواهـد كرد. مهم ترين ويژگي هايي كه يك قانون را ترغيب كننده مي سازند را مي توان در فهرست زير يافت:
الف) پاسخگوي نيازهاي جامعه،
ب) منعكس كننده نظر اكثريت،
ج) تأمين كننده منفعت عموم،
د) منطبق با اخلاق،
هـ) معطوف به عدالت،
و) مستمر،
ز) کارآمد،
ح) انجام شدني،
ت) پيشرو.
منبع: گزارش شماره ۶۹۸۱ مرکز پژوهش های مجلس شورای اسلامی با عنوان «آشنايي اجمالي با كليات علم حقوق در زمينه قانونگذاري و قواي سه گانه (۲)»
شرح ماجرا
- گزاره اول: بدون تردید وجود مشکلات متعدد مانند گرانی، بیکاری، فقر، طلاق، اعتیاد، حاشیه نشینی، مشکل خرید و اجاره مسکن، افزایش سن ازدواج، تجمل گرایی، مهاجرت مغزها، واردات بی رویه، قاچاق کالا، خشکسالی، ترافیک، مصرف گرایی، رشوه، مدرک گرایی، کاغذبازی اداری، پارتی بازی، فساد اداری، افت بهره وری، بدحجابی، پرخاشگری و بداخلاقی، عدم تامین رفاه عمومی، احتکار، تجمل گرایی و زندگی اشرافی، اسراف و زیاده خواهی، تکدی گری، کودکان کار و خیابان، بی خانمانی و کارتن خوابی، تهاجم فرهنگی، خودکشی، بزه کاری، بافت فرسوده شهری و روستایی، بی کفایتی مدیریت بحران، آلودگی هوا، اختلاف طبقاتی، مدپرستی، تصادفات جاده ای، پدیده ریزگردها، نابودی جنگل ها، بیابان زایی و فرسایش خاک، نارضایتی های صنفی و شغلی، خرافه گرایی، کمبود سرانه مطالعه و سایر آسیب های اجتماعی زندگی مردم را (بویژه در دوران تحریم های ظالمانه دشمنان علیه ملت ایران) دشوار نموده است.
- گزاره دوم: پیرامون هر یک از مشکلات زندگی مردم، ده ها و یا صدها قانون ریز و درشت وجود دارد که ویژگی های عرضی آنها حل مشکلات زندگی مردم بوده است و در صورت کارآمدی نمی بایست تاکنون از مشکلات فوق الذکر، اثری در جامعه باقی مانده باشد.
- گزاره سوم: تقسیم کار ملی پیرامون قانونگذاری بر اساس قانون اساسی شامل مجمع تشخیص مصلحت نظام؛ دولت، مجلس شورای اسلامی، شورای نگهبان و قوه قضاییه دارای شان مقررات گذاری با ویژگی های عرضی را هستند.
- گزاره چهارم: آیا قوانین بدون ویژگی های عرضی در حل مشکلات زندگی مردم موثرند؟ آیا قوانین و مقررات ناکارآمد دارای ویژگی های عرضی هستند؟
- گزاره پنجم: در صورت مثبت بودن پاسخ به پرسش گزاره چهارم، بقاء و تشدید مشکلات زندگی مردم نشانه آشکار ناکارآمدی ویژگی های عرضی قانون و قانونگذاری کشور است.
- گزاره ششم: در صورت منفی بودن پاسخ به پرسش گزاره چهارم، قوانین بدون ویژگی های عرضی به بقاء و تشدید مشکلات زندگی مردم انجامیده است.
گزاره هفتم: برای تثبیت ویژگی های عرضی قوانین، ایجاد تحول در قانونگذاری کشور اجتناب ناپذیر است.
بررسی و تحلیل
- پاسخگوي نيازهاي جامعه به مثابه حل مشکلات مردم:
یکی از ویژگی های عرضی قانون و قانونگذاری پاسخگویی به نیازهای جامعه به معنای حل مشکلات مردم است. قادر باید در راستای نیازهای روزآمد جامعه باشد و بتواند مردم را در حل مشکلات یاری کند. علاوه بر ویژگی های ذاتی، بررسی ویژگی های عرضی قانون از اهمیت بسیاری برخوردار است و می تواند به عنوان شاخص برای شناخت قانون از شبه قانون مورد استفاده قرار گیرد. اساسا قانون برای حل مشکلات مردم بوجود می آیند و اجرا می شوند. قانونی که نتواند گره ای را گره های کور جامعه بگشاید قانون نیست. این دست گزاره های مصوب ولی بدون توانایی کار در جامعه کم نیستند که هیچگاه مجال اجرا نمی یابند و بزودی در آرشیو تورم قانون و قانونگذاری به بوته فراموشی سپرده می شوند. در قانون و قانونگذاری سنتی به سبک ایرانی، بروز و تشدید مشکلات زندگی مردم نشانه عدم حل مشکلات مردم به عنوان ویژگی عرضی قانون است.
قانون و قانونگذاری پاسخگوي نيازهاي جامعه به معنای نیازمحوری قانون به عنوان ویژگی های عرضی است. قانون هنگامی می تواند در جامعه به خوبی عمل نماید که دقیقا مطابق با نیازهای جامعه تصویب و اجرا شود. قانونی که مورد نیاز جامعه نباشد در واقع قانون نیست و هویت خود را در قاون نماها و شبه قانون ها می یابد. نیاز محوری در تمامی مراحل قانونگذاری و اجرا حضور دارد و اساس همه اندیشه و عمل قانونگذاران در قانونگذاری است. در قانون و قانونگذاری سنتی به سبک ایرانی، بروز و تشدید مشکلات زندگی مردم نشانه عدم نیازمحوری قانون به عنوان ویژگی عرضی قانون است.
انعکاس نظر اکثریت به معنای اعتقاد به مشارکت مردم از ویژگی های عرضی قانون و قانونگذاری است. نظر اکثریت در واقع پشتوانه اجتماعی قانون است که تبعیت پذیری از آن را تضمین می کند. بدون شک هر قانون فقط با مشارکت همه جانبه مردم قادر است مفاد خود را اجرا کند و به دستاوردهای پیش بینی شده خود دست یابد. اساسا قانون و قانونگذار بیش از همه می دانند که اکسیر مشارکت مردم در سازندگی جامعه از طریق قانون چه نقش گرانبهایی دارد. در قانون و قانونگذاری سنتی به سبک ایرانی، بروز و تشدید مشکلات زندگی مردم نشانه عدم اعتقاد به مشارکت مردم به عنوان ویژگی عرضی قانون است.
تأمين كننده منفعت عموم به معنای تامین پیشرفت جامعه یکی از ویژگی های عرضی قانون و قانونگذاری است که در اعتلای جامعه و قانون پذیری مردم اهمیت بسیاری دارد. قانون متضمن پیشرفت همه جانبه جامعه است. اما اینکه هر قانون تا چه حد بتواند بخشی از پیشرفت را در جامعه بوجودآورد بسته به نوع قانون متفاوت است. اصولا پیشرفت جامعه بدون قانون امکان ندارد و قانون نیز جز برای پیشرفت سرانجامی ندارد. در قانون و قانونگذاری سنتی به سبک ایرانی، بروز و تشدید مشکلات زندگی مردم نشانه عدم تامین پیشرفت جامعه به عنوان ویژگی عرضی قانون است.
- منطبق با اخلاق به مثابه خیرخواهی مشفقانه:
انطباق قانون با اخلاق به معنای خیرخواهی مشفقانه از جمله ویژگی های عرضی قانون و قانونگذاری است که در نقش آفرینی قانون در جامعه نقش مهمی دارد و می تواند به پذیرش قانون به عنوان ملاک عمل در جامعه کمک کند. اخلاق دستاورد نظامات جامعه است که قانون و قانونگذاری بر آن تاثیر زیادی دارد. مشی قانون در جامعه از روی خیرخواهی مشفقانه برای آحاد جامعه است و برای همگان از روی شفقت خیرخواهی می کند. در قانون و قانونگذاری سنتی به سبک ایرانی، بروز و تشدید مشکلات زندگی مردم نشانه عدم خیرخواهی مشفقانه به عنوان ویژگی عرضی قانون است.
- معطوف به عدالت به مثابه تناسب بین حق و تکلیف:
معطوف به عدالت بودن به معنای تناسب بین حق و تکلیف در جامعه از ویژگی های عرضی قانون و قانونگذاری است که در گسترش قانون پذیری در جامعه از اهمیت بسیاری برخوردار است. عدالت به معنای وجود تناسب در حق و تکلیف پدیده های اجتماعی است که در روند حیات پدیده ها به اشکال گوناگون خود را نمایان می سازد. در قانون و قانونگذاری سنتی به سبک ایرانی، بروز و تشدید مشکلات زندگی مردم نشانه عدم تناسب بین حق و تکلیف به عنوان ویژگی عرضی قانون است.
- مستمر به مثابه ثبات:
ثبات (استمرار) قانون یکی از ویژگی های عرضی قانون است که در جامعه می تواند به ساماندهی بهینه امور کمک کند. ثبات قانون و قانونگذاری امکان شکل گیری رفتار مردم را فراهم نموده و زمینه تبعیت پذیری آنان را فراهم می آورد. قانون بدون ثبات فرصتی برای ارائه آثار مفید خود ندارد و با شروع اثربخشی، بصورت مکرر تغییر و اصلاح می شود. در قانون و قانونگذاری سنتی به سبک ایرانی، بروز و تشدید مشکلات زندگی مردم نشانه عدم ثبات به عنوان ویژگی عرضی قانون است.
- کارآمد به مثابه حل گرفتاری ها:
کارآمدی به معنای حل گرفتاری های جامعه از جمله ویژگی های عرضی قانون است که در زندگی امروز ایرانیان می تواند نقش مهمی ایفا کند. کارآمدی آثار مفید قانون در اجرا و تحقق اهداف از پیش تعیین شده آن است. آرزوی دیرینه خیل قوانین بی دست و پا در قانونگذاری سنتی، کارآمدی در راستای حل گرفتاری های جامعه است. در قانون و قانونگذاری سنتی به سبک ایرانی، بروز و تشدید مشکلات زندگی مردم نشانه حل نشدن گرفتاری ها به عنوان ویژگی عرضی قانون است.
- انجام شدني به مثابه عملیاتی بودن:
انجام شدني بودن قانون به معنای عملیاتی بودن آن از صفات عرضی قانون است که ناظر به اهمیت اجرایی بودن قانون مصوب است. قانونی بهترین قانون است که به بهترین شکل ممکن بتوان آن را اجرا نمود. چه بسیارند قوانینی که زمینه اجرای آنها در جامعه امروزی ما وجود نداشته یا سپری شده است. قانون را برای اجراکردن و اجرا شدن تصویب می کنند نه فقط برای تصویب. در قانون و قانونگذاری سنتی به سبک ایرانی، بروز و تشدید مشکلات زندگی مردم نشانه عدم عملیاتی بودن به عنوان ویژگی عرضی قانون است.
- پيشرو به مثابه روزآمدی:
پیشرو بودن به معنای روزآمدی از ویژگی های عرضی قانون است که در قانونگذاری از اهمیت بسیاری برخوردار است. روزآمدی قانون ضامن کارآمدی و تامین نیازهای نوشونده جامعه است که در قانونگذاری سنتی کمتر از آن استفاده می شود. روزآمدی در قانون و قانونگذاری، خون تازه به پیکره نیمه جان جامعه درگیر با مشکلات متعدد است و هوای تازه برای تنفس دوباره است. در قانون و قانونگذاری سنتی به سبک ایرانی، بروز و تشدید مشکلات زندگی مردم نشانه عدم روزآمدی به عنوان ویژگی عرضی قانون است.
پرسشگری از مجمع تشخیص مصلحت نظام
- آیا اسناد فرادست کشور مصوب مجمع تشخیص مصلحت نظام پاسخگوي نيازهاي جامعه به عنوان ویژگی عرضی قانون است؟
- آیا مصوبات مجمع تشخیص مصلحت نظام منعكس كننده نظر اكثريت جامعه به عنوان ویژگی عرضی قانون است؟
- مصوبا مجمع تشخیص مصلحت نظام تا چه حد تأمين كننده منفعت عموم به عنوان ویژگی عرضی قانون است؟
- سیاست های کلی نظام تا چه حد معطوف به عدالت به عنوان ویژگی عرضی قانون است؟
- کارآمدی (به عنوان ویژگی عرضی قانون) مصوبات مجمع تشخیص مصلحت نظام چگونه اندازه گیری می شود؟
پرسشگری از دولت
- آیا مصوبات دولت پاسخگوي نيازهاي جامعه به عنوان ویژگی عرضی قانون است؟
- آیا مقررات صادره از دولت منعكس كننده نظر اكثريت به عنوان ویژگی عرضی قانون است؟
- آیا عملکرد دولت تأمين كننده منفعت عموم به عنوان ویژگی عرضی قانون است؟
- آیا بخشنامه های دولت معطوف به عدالت به عنوان ویژگی عرضی قانون است؟
- آیا عملکرد دولت دارای کارآمدی لازم برای حل مشکلات مردم به عنوان ویژگی عرضی قانون است؟
پرسشگری از مجلس شورای اسلامی
- آیا مصوبات مجلس شورای اسلامی پاسخگوي نيازهاي جامعه به عنوان ویژگی عرضی قانون است؟
- آیا مصوبات مجلس شورای اسلامی منعكس كننده نظر اكثريت به عنوان ویژگی عرضی قانون است؟
- آیا عملکرد تقنینی و نظارتی مجلس شورای اسلامی تأمين كننده منفعت عموم به عنوان ویژگی عرضی قانون است؟
- آیا مصوبات مجلس شورای اسلامی معطوف به عدالت به عنوان ویژگی عرضی قانون است؟
- آیا مصوبات مجلس شورای اسلامی دارای کارآمدی لازم برای حل مشکلات مردم به عنوان ویژگی عرضی قانون است؟
پرسشگری از شورای نگهبان
- آیا مصوبات شورای نگهبان پاسخگوي نيازهاي جامعه به عنوان ویژگی عرضی قانون است؟
- آیا مصوبات شورای نگهبان منعكس كننده نظر اكثريت به عنوان ویژگی عرضی قانون است؟
- آیا عملکرد تقنینی و نظارتی شورای نگهبان تأمين كننده منفعت عموم به عنوان ویژگی عرضی قانون است؟
- آیا مصوبات شورای نگهبان معطوف به عدالت به عنوان ویژگی عرضی قانون است؟
- آیا مصوبات شورای نگهبان دارای کارآمدی لازم برای حل مشکلات مردم به عنوان ویژگی عرضی قانون است؟
پرسشگری از قوه قضاییه
- آیا عملکرد نظارتی سازمان بازرسی کل کشور پاسخگوي نيازهاي جامعه به عنوان ویژگی عرضی قانون است؟
- نظارت سازمان بازرسی کل کشور بر حسن اجرای قانون منعكس كننده نظر اكثريت به عنوان ویژگی عرضی قانون است؟
- چگونه نظارت های سازمان بازرسی کل کشور تأمين كننده منفعت عموم به عنوان ویژگی عرضی قانون است؟
- آیا عملکرد سازمان بازرسی کل کشور معطوف به عدالت به عنوان ویژگی عرضی قانون است؟
- آیا عملکرد سازمان بازرسی کل کشور دارای کارآمدی لازم برای حل مشکلات مردم به عنوان ویژگی عرضی قانون است؟
نویسنده: دکتر محمدرضا ناری ابیانه
