آزادی مفهوم عامی است که قابلیت تسری به سایر حوزه های اجتماعی از جمله اقتصاد را داراست . این مسئله زمانی که در کنار موضوع اقلیت های دینی و آزادی های اقتصادی آنان مطرح می شود اهمیت دو چندانی پیدا می کند .
اسناد و شواهد تاریخی گواه انست که اسلام همواره نسبت به آزادی تعاملات اقتصادی اقلیت های و حفاظت و صیانت از آن توجه ویژه ای داشته است . اما نکته ی جالب توجه اين است که مفهوم آزادى در مورد فعاليت‌هاى اقتصادى تنها بدان معنى نيست که اقليت‌هاى مذهبى با استفاده از اين حق عملا در اقدام به هر نوع معامله و تجارت و فعاليت اقتصادى ديگر آزاد مى‌باشند. بلکه مفهوم آزادى شامل اين نکته نيز هست که اصولا اسلام آنان را مجبور به پيروى و مراعات قوانين و مقررات اقتصادى اسلام نمى‌نمايد و پيروان هر يک از مذاهب سه‌گانه مى‌توانند طبق مقررات آئين خويش به داد و ستد و فعاليت‌هاى اقتصادى و بازرگانى ديگر بپردازند.
بايد توجه داشت که تضمين آزادى تجارت و فعاليت‌هاى اقتصادى براى اقليت‌هاى مذهبى همراه با آزادى روابط اقتصادى نيز مى‌باشد بدين معنى که مسلمين نيز مجازند با گروه‌هاى مزبور روابط آزاد اقتصادى داشته باشند وتنها محدوديتى که در اين زمينه متوجه مسلمين است مربوط به داد و ستدها و معاملاتى است که از نظر قانون اسلام ممنوع و يا فاقد ارزش اعلان شده است.
پيامبر اسلام پس از ورود به مدينه و تشكيل حكومت اسلامي با گروه هاي زيادي پيمان بستند. آنچه در اينجا مورد توجه ماست پيمان هايي است كه يهود در آن شركت داشته اند. يكي از آن ها پيماني است كه با مهاجرين و انصار منعقد شده و يهود نيز جزو آنها بوده اند و ديگري پيماني است كه با خصوص يهود سه طايفه بني نضير ، بني قريظه و بني قينقاع منعقد شده است. در ذيل به بررسي اين دو پيمان مي پردازيم :
الف – پيمان عمومي
چنانكه گفته شد پيامبر در آغاز هجرت قراردادي با تمام گروه‌هاي مدينه منعقد كردند كه در آن از يهود نيز ياد شده است . در اين جا تنها آن قسمت از پيمان نامه را كه به يهوديان مرتبط است، نقل مي‌كنيم :
« ... هر يهودي كه از ما تبعيت كند ياري مي شود و با مسلمان مساوي است . به او ستم نمي شود و به دشمن او ياري نمي شود ... مادام كه مسلمانان در جنگ باشند يهود به همراه آن ها هزينه جنگ را مي پردازند . يهود بني عوف و بندگانشان با مسلمانان يك امت محسوب مي شوند . يهود دين خود را دارند و مسلمانان دين خود را مگر اينكه ستم كنند كه در اين صورت خود و خانواده شان را به هلاكت خواهند افكند . براي يهود بني نجار ، بني حارث ، بني ساعده ، بني جشم ، بني اوس ، بني ثعلبه و بني شطيبه همان حقوق بني عوف ثابت است . نزديكان ايشان نيز از اين مزايا برخوردارند ... كسي بدون اجازه محمد ( ص ) از مدينه خارج نمي شود . از قصاص جراحتي كوچك هم گذشت نخواهد شد . هر كس ديگري را ترور كند خود و خانواده اش را در معرض ترور قرار داده است مگر اين كه به او ستم شده باشد ... يهود و مسلمانان هزينه ي جنگ را به سهم خود مي پردازند ... اگر به يكي از طرفين اين قرارداد حمله شود همگي او را ياري خواهند كرد ... يهود اوس ، خود و بندگانشان ، نيز از اين حقوق برخوردارند ... »
چنان كه ملاحظه مي شود پيامبر در پيمان مزبور به صراحت به آزادي يهوديان در حفظ آيين خود و دفاع از آن ها در صورت وقوع جنگ اشاره نموده اند.
رفتار پیامبر با نصاری: پيامبر چنانكه با يهود پيمان هايي را منعقد كرده بود با مسيحيان نيز پيماني را منعقد نمود. پيمان مزبور پس از داستان مشهور مباهله بين مسيحيان نجران و پيامبر امضا شد. نكات اصلي پيمان مزبور شامل موارد زير است: الف - اموال جنگي كه اهل نجران در اختيار سپاه اسلام قرار مي دهند به صورت عاريه مضمونه است. يعني ، چنانچه از بين برود يا آسيب ببيند بايد جبران شود . ب - مردم نجران در حفظ آيين خود آزاد هستند و امنيت جان و مال آنها به رسميت شناخته مي شود . ج – راهبان و كشيشان از شغل و مقام خود بر كنار نخواهند شد و به كار خود ادامه خواهند داد . د – مسيحيان نجران از سرزمين خود تبعيد نمي شوند و مسلمانان به سرزمين آن ها لشكر كشي نخواهند كرد.
پيامبر در نامه اي به اسقف هاي نجران و كاهنان و راهبان اعلام داشت كه اينان مي توانند در جوار و پناه خدا زندگي كنند. هيچ اسقفي از مقام خود و هيچ راهبي از شأن خود و هيچ كاهني از شغل خود بر كنار نخواهد شد (الطبقات الكبري / ۱ / ۲۶۶ ). در موردي ديگر گروهي از نصاراي نجران به مدينه آمدند و از آنجا كه پيامبر در مسجد حضور داشتند وارد مسجد شدند و وقتي خواستند نماز بخوانند پيامبر فرمود آنها را آزاد بگذاريد و آنها به سوي شرق نماز خواندند ( ابن هشام ، السيره النبويه / ۲ / ۲۱۷ – ۲۱۶ ).
سيمون مسيحي كه در اواسط قرن اول هجري مي زيسته است در خصوص برخورد مسلمانان با مسيحيان مي گويد: « مسلمانان كه خداوند سرزمين ها را به آنان داد هرگز به دين مسيحيت حمله نكردند...آنان ما را در دين ياري مي كردند و احترام خدا و قديسان ما را داشتند » (روح الاسلام / ۲۶۵ . به نقل از حقوق اقليت ها در حكومت اسلامي / شماره ۱۳ ).
مجموعه این مطالب نشان دهنده ی آنست که اسلام توجه ویژه‌ای نسبت به حقوق اقلیت های دینی مبذول داشته است . این مسئله سبب شده تا اقلیت های دینی در جامعه اسلامی به راحتی بتوانند به کسب و کار روزانه خود مشغول باشند و از منافع خدماتی که تولید می کنند بهره مند شوند. اهمیت این نگاه زمانی مشخص می شود که با نگاهی به تاریخ اقلیت ستیزی مذهبی در قرون گذشته بالاخص در کشورهای اروپایی نسبت به محدودیتهای اعمال شده علیه آنان آگاهی پیدا کنیم.
سهیل بهمنی
