بازگشت به عقب همیشه هم بد نیست

امروز روز فناوری هسته‌ای است روزی که باعث می‌شود نگاهی گذرا به سیر توافقات هسته‌ای داشته و درباره آن پرونده‌ای بررسی کنیم. با این تفاسیر که وقتی به این توفیق ایران در دسترسی به غنی سازی ۲۰ درصد می‌نگریم و بعد می‌بینیم که این توان را با توافقی محدود کردیم که طرف مقابل از انجام تعهداتش سر باز زده این موضوع به ذهنمان خطور می‌کند که بازگشت به عقب همیشه هم بد نیست.

تعلیق برنامه‌های اتمی
در زمان دولت هشتم موسوم به اصلاحات، حاضر به پذیرش چند توافق‌نامه شد که به تدریج فعالیت‌های مرتبط با غنی‌سازی اورانیوم در ایران را به حالت تعلیق درآورد و البته این دولت مجبور به شکست همین تعلیق شد.

مذاکره سعدآباد
در ۲۹ مهر ۱۳۸۲ برابر با ۲۱ اکتبر ۲۰۰۳، در نشست مشترک وزرای خارجه سه کشور اروپایی و هیئت ایرانی که در تهران، سعدآباد، برگزار شد، بیانیه‌ای اعلام گردید که به موجب آن، ایران برای بازدید بازرسان آژانس انرژی اتمی از تأسیسات اتمی خود اعلام همکاری کرد و گازدهی در سانتریفیوژهای نطنز را در راستای راستی‌آزمایی و اثبات صلح‌آمیز بودن فعالیت هسته‌ای ایران، بصورت داوطلبانه و برای مدت محدود تعلیق کرد. انگلیس و فرانسه نیز متعهد شدند تا از ارجاع پرونده ایران به شورای امنیت سازمان ملل جلوگیری کنند.
در این مذاکرات ریاست هیئت ایرانی را حسن روحانی و کمال خرازی برعهده داشتند. ریاست هیئت اروپایی را هم دومینیک دو ویلپن، جک استراو و یوشکا فیشر وزیران خارجه سه کشور فرانسه، بریتانیا و آلمان برعهده داشتند.

توافق‌نامه بروکسل
این توافق‌نامه در ۴ اسفندماه ۱۳۸۲ برابر با ۲۳ فوریه ۲۰۰۴ به امضا رسید و ایران متعهد شد ساخت و آزمایش سانتریفیوژهای مورد نیاز برای غنی‌سازی را متوقف کند و اقدام به ساخت قطعات یدکی سانتریفیوژهای موجود در آن زمان را نیز تعلیق کند. در این مذاکرات ریاست هیئت ایرانی برعهده حسن روحانی و ریاست هیئت اروپایی برعهده خاویر سولانا بود.

توافق‌نامه پاریس
این توافق‌نامه در ۱۴ نوامبر ۲۰۰۴ برابر با ۲۴ آبان ۱۳۸۳ در پاریس بین ایران و سه کشور فرانسه، انگلیس و آلمان به امضا رسید و به موجب آن ایران به عنوان اقدامی داوطلبانه در جهت اعتمادسازی - و نه به عنوان یک تعهد قانونی - پذیرفت که کلیه فعالیت‌های مربوط به غنی‌سازی و بازفرآوری مانند ساخت، تولید، نصب، آزمایش، سرهم‌بندی و راه‌اندازی سانتریفیوژهای گازی، و فعالیت‌های مربوط به جداسازی پلوتونیوم را متوقف کند و در عوض اتحادیه اروپا سعی در پذیرش ایران در سازمان تجارت جهانی نماید.

دستاورد مهم
اما در فروردین ۱۳۸۵ (آوریل ۲۰۰۶) دانشمندان ایرانی موفق به تولید چرخه کامل سوخت هسته‌ای در مقیاس آزمایشگاهی شدند و ایران به کشورهای عضو باشگاه اتمی پیوست. شورای امنیت در ۹ امرداد ۱۳۸۵ (ژوئیه ۲۰۰۶) قطعنامه ۱۶۹۶ را تصویب کرد که خواستار تعلیق غنی‌سازی اورانیوم در ایران بود. شورای امنیت در ۲ دی ۱۳۸۵ (دسامبر ۲۰۰۶) قطعنامه ۱۷۳۷ را تصویب کرد که بیشتر فعالیت‌های تجاری، مالی، صنایع موشکی و هسته‌ای ایران را براساس بند ۴۱ فصل هفتم منشور ملل متحد، هدف قرار داده بود. این قطعنامه نخستین سند بین‌المللی حقوقی بود که فعالیت‌های هسته‌ای ایران را به‌عنوان تهدیدی علیه صلح و ثبات منطقه‌ای معرفی می‌کرد. تهران با تأکید بر بند ۴ معاهده ان‌پی‌تی این اتهامات را غیر مستند می‌خواند و خواستار رفتار غیرتبعیضی با فعالیت‌های اتمی این کشور بود.
گروه ۱+۵ در راستای ادامه فشار بر توقف برنامه اتمی ایران، قطعنامه‌های ۱۷۴۷ (در ۴ فروردین ۱۳۸۶ - مارس ۲۰۰۷)، ۱۸۰۳ (در ۳ اسفند ۱۳۸۶ - مارس ۲۰۰۸)، ۱۸۳۵ (در ۶ مهر ۱۳۸۷ - سپتامبر ۲۰۰۸) و ۱۹۲۹ (در ۱۹ خرداد ۱۳۸۹ - ژوئن ۲۰۱۰) را نیز تصویب کردند؛ براساس این قطعنامه‌ها محدودیت‌های مالی بر شرکت‌ها و افراد وابسته به سپاه پاسداران و سازمان انرژی اتمی افزایش یافته بود.

دوران روحانی
پس از پیروزی حجت‌الاسلام حسن روحانی در انتخابات ریاست جمهوری ایران، سرگئی لاوروف وزیر خارجه روسیه اظهار داشت که گروه موسوم به "۱+۵" پس از مراسم تحلیف حسن روحانی، پیشنهاد برگزاری نشست این گروه با تهران را مطرح خواهد کرد.
این دور از مذاکرات که اولین مذاکره هسته‌ای ایران با قدرت‌های جهانی پس از به قدرت رسیدن حسن روحانی بود در خلال سفر هیئت ایرانی برای شرکت در کنفرانس سالانه مجمع عمومی سازمان ملل انجام شد هرچند این دور از مذاکرات بسیار کوتاه(۳۰ دقیقه) و تنها برای معرفی هیئت تازه ایرانی بود اما به دلیل برگزاری در سطح وزیران خارجه و جلسه خصوصی بین جان کری و محمدجواد ظریف وزیران خارجه ایالات متحده و ایران که پس از این دور از مذاکرات انجام شد بسیار خبرساز شد. همه شرکت‌کننده‌ها پس از این مذاکرات ابراز امیدواری کردند تا موضوع هسته‌ای ایران سریع‌تر حل شود

تفاهم هسته‌ای لوزان
سرانجام پس از چندین دور مذاکره ایران و گروه ۱+۵ در وین و ژنو، بمنظور دستیابی به توافق نهایی هسته‌ای، پس از دو دور مذاکره فشرده در بازه زمانی ۲۵ اسفند ۱۳۹۳ تا ۱۳ فروردین ۱۳۹۴ در ۱۳ فروردین ۱۳۹۴ (برابر با ۳ آوریل ۲۰۱۵) تفاهم هسته‌ای لوزان، شامل خلاصه‌ای از مجموع راه‌حل‌های تفاهم شده برای رسیدن به برنامه جامع اقدام مشترک پیرامون برنامه هسته‌ای ایران تا ضرب‌الاجل ۱۰ تیر ۱۳۹۴، میان ایران و گروه ۱+۵ در لوزان سوئیس منعقد شد. مجموعه متضمن این راه حل‌ها جنبه حقوقی نداشته و صرفاً راهنمای مفهومی تنظیم و نگارش برنامه جامع اقدام مشترک را فراهم ساخت. بر این اساس تدوین برنامه جامع اقدام مشترک با مبنا قرار دادن این راه‌حل‌ها در آینده نزدیک آغاز گردید.

چرا اشتون کوتاه آمد؟
علی باقری عضو سابق تیم مذاکره‌کننده هسته‌ای به سیاست روز گفت: وقتی که ما پیشنهاد غیرمنطقی آنها را نپذیرفتیم، کاترین اشتون در پایان نشست دو روزه تصریح کرد «ما یک پیشنهادی داشتیم که می‌توانست مشکلات را حل کند، ولی شما نپذیرفتید» وی سپس خطاب به طرف ایرانی با حالتی هشدارگونه تأکید کرد: «شما نشانی و تلفن من را دارید، لذا هرگاه درباره‌ پیشنهاد ما به جمع‌بندی رسیدید با من تماس بگیرید». مفهوم این سخن اشتون این بود که چون شما نمی‌توانید اورانیوم با غنای ۲۰ درصد تولید کرده و نیز قادر نیستید صفحه‌ سوخت راکتور تهران را بسازید، لذا مجبور هستید همین پیشنهاد را بپذیرید. اما واقعیت این است ۲۲ روز بعد کسی که طی نامه‌ رسمی خواستار ازسرگیری مذاکرات شد، کسی نبود جز کاترین اشتون.
او ادامه داد: برای اینکه جوانان مؤمن ایرانی در ۲۰ بهمن‌‌ماه همان سال، توانستند غنی‌‌سازی ۲۰درصد را عملی کنند. به عبارت دیگر واقعیت‌های فنی، طرف مقابل را مجبور به کُرنش در مقابل عزم، اراده و عظمت ملت ایران نمود، اما اگر ما در مذاکرات استانبول یک، در مقابل زیاده‌خواهی آنها مقاومت نمی‌کردیم و از تهدید آنها می‌ترسیدیم، نه تنها نمی‌توانستیم حقوق ملت را تأمین کنیم، بلکه آنها به روند زیاده‌خواهی خود ادامه داده و حتی آنها را تشدید می‌کردند همان‌گونه که در سال‌های ۸۲ و ۸۳ چنین کردند و همان‌گونه که اکنون چنین می‌کنند. به هر حال منظورم این است که عوض‌ کردن ذهنیت طرف مقابل که براساس برخورد مذاکره‌کنندگان دولت اصلاحات شکل گرفته بود، زمان می‌برد. در همین چارچوب با وجود اینکه امریکایی‌ها سال‌ها حاضر به پذیرش هیچ حق هسته‌ای برای ملت ایران نبوده و حتی نیروگاه اتمی بوشهر را نمی‌پذیرفتند، مجبور شدند در مذاکرات استانبول دو، یعنی فروردین ۱۳۹۱، به حقوق هسته‌ای ملت ایران اذعان کنند. در این مذاکرات، وندی شرمن رئیس هیأت امریکایی با قرائت پیام اوباما خطاب به هیأت ایرانی اعلام کرد که نه تنها امریکا حقوق هسته‌ای ایران در چارچوب ان‌پی‌تی را به رسمیت می‌شناسد، بلکه نمی‌خواهد با ایران در موضوع هسته‌ای برخورد استثنایی صورت گیرد و امریکا نمی‌خواهد از حقوق هسته‌ای ایران طبق ان‌پی‌تی بکاهد و یا تکالیف و تعهدات بیشتری نسبت به ان‌پی‌تی بر ایران تحمیل کند.
بنابراین، تا غنی‌سازی ۲۰ درصد حاصل نشد و صفحه‌ سوخت راکتور تهران ساخته نشد و سایت فردو ساخته نشد و راکتور آب سنگین اراک تکمیل نشد، امریکا حاضر به عقب‌‌نشینی نشد، اما حصول این دستاوردها نیازمند گذر زمان بود و لحظه‌ای اتفاق نمی‌افتاد. برای مثال نمی‌توان یک ‌روزه سایت فردو را ساخت.
اجمال مطلب اینکه اولاً؛ توافق تنها راه نیست، دوم اینکه می‌شد در زمان ما هم به توافق برسیم و سوم اینکه دستیابی به توافقی که تأمین‌‌کننده‌ حقوق و منافع ملت ایران باشد، زمان می‌برد. اگر شما به روند مذاکرات در سال آخری که ما مسئول بودیم دقت کنید مشاهده می‌کنید که روند در مذاکرات بغداد، مسکو، آلماتی یک و آلماتی دو به نفع جمهوری اسلامی ایران در حال تغییر بود، لذا اینکه آیا ما می‌توانستیم به توافقی مانند برجام و حتی بهتر از آن برسیم، باید بگویم بله می‌شد، قطعاٌ می‌شد.

خروج آمریکا از برجام دست ما را در زمینه هسته‌ای باز خواهد کرد
سخنگوی پیشین وزارت امور خارجه گفت: در صورت خروج آمریکا از برجام دست ما در زمینه مختلف هسته‌ای باز خواهد شد و هیچ دلیلی برای ادامه محدودیت‌های خودخواسته وجود ندارد.
حمیدرضا آصفی درباره احتمال خروج آمریکا از برجام و دستارودهای هسته‌ای بعد از این توافق گفت: ترامپ مواضع متفاوت و بعضا متضادی از خود بروز می‌دهد، از جمله در مورد دیوار مکزیک شاهد این موضوع بودیم.
وی افزود: با توجه به تغییرات کابینه ترامپ و حضور افراد تندرو در آن، شاهد سرسختی رئیس‌جمهوری آمریکا در مورد توافق برجام هستیم.
سفیر پیشین ایران در امارات ادامه داد: نکته‌ای که در این موضوع حائز اهمیت است قائل نبودن ترامپ به نظرات مشورتی است. او عصبی می‌شود و در عین حال آدمی تک رو است، مثل همه آدم‌های کم‌عقل فکر می‌کند و احساس می‌کند همه چیز را می‌فهمد.
آصفی تاکید کرد: از طرفی، ترامپ جهت‌دهی و مشورت تیمی که در اطراف او مشغول فعالیت هستند را نیز دنبال نمی‌کند.
سفیر پیشین ایران در فرانسه با بیان اینکه قرار است مرکل صدراعظم آلمان و مکرون رئیس‌جمهوری فرانسه برای موضوع برجام به آمریکا سفر کنند، ادامه داد: این نشان می‌دهد اروپایی‌ها در چند لایه در حال فعالیت هستند.
وی به تحولات جهانی و شکل‌گیری گفت‌وگوها در سطوح مختلف از جمله حوادث سوریه و اوکراین اشاره کرد و گفت: در ارتباط با سوریه دست غرب در حال حاضر بسیار پایین است و تلاش خود را در این زمینه می‌کند، از طرفی گفت‌وگوهایی بین روسیه و آمریکا درباره موضوع اوکراین در حال شکل‌گیری است.
سخنگوی پیشین وزارت امور خارجه اضافه کرد: سفر وزیر خارجه فرانسه به ایران و سرزمین‌های اشغالی نیز جزو همین تحولات است؛ همه این اتفاقات وقتی بر روی کاغذ پیاده می‌شود، نمی‌توان از آن چیز مشخصی را در مورد برجام استنباط کرد.
آصفی با بیان اینکه بعضی نکات اشاره شده به نفع برجام است و بعضی از نکات هم منفی و به ضرر برجام است، تاکید کرد: علی‌رغم همه پیش‌بینی‌ها در مورد خروج ترامپ از برجام، هنوز شک جدی در این زمینه وجود دارد. وی به مذاکرات آمریکا و کره‌شمالی نیز اشاره کرد و گفت: ترامپ می‌خواهد با کره شمالی گفت‌وگو کند اما در صورت خروج او از برجام، اعتبار این مذاکرات برای کره‌شمالی نیز زیر سوال خواهد رفت.
سفیر پیشین ایران در امارات سخنان سیاستمداران حامی برجام در آمریکا را در مورد پرهزینه بودن خروج ترامپ از برجام منطقی دانست و گفت: نخبگان سیاسی طرفدار برجام، استدلال‌های قوی در این زمینه دارند.
آصفی به سخنان ترامپ درخصوص کشورهای عربی و دوام نیاوردن دو هفته‌ای این کشورها در صورت عدم حمایت آمریکا نیز اشاره و تاکید کرد: ترامپ این را می‌داند که ایران متفاوت از کشورهای دیگر است. وی افزود: کشور آمریکا و رفقای آن چهل سال در تلاش هستند تا جمهوری اسلامی ایران از سر راه بردارند ولی کشور ما روز به روز قوی تر شده است.
سخنگوی پیشین وزارت امور خارجه تاکید کرد: اگر ترامپ اهل این محاسبات باشد هرگز به فکر خروج از برجام نخواهد افتاد مگر اینکه شاهد یک سری اتفاقات عجیب و غریب باشیم و او بی‌محابا به این سمت حرکت کند.
آصفی در پاسخ به سوالی درخصوص اقدامات ایران در صورت خروج آمریکا از برجام گفت: در این صورت ایران درباره چگونگی خروج یا ادامه آن در سطوح بالا تصمیم‌گیری خواهد کرد اما در عین حال هزینه‌های آمریکا زیاد می‌شود.
وی با بیان اینکه گزینه‌های مختلفی در این خصوص درپیش‌روی ایران است، گفت: در صورت خروج آمریکا از برجام دست ما در زمینه مختلف هسته‌ای باز خواهد شد و هیچ دلیلی وجود ندارد که محدودیت‌های خودخواسته را ادامه دهیم.
سفیر پیشین ایران در فرانسه اضافه کرد: ایران به سرعت می‌تواند به سمت غنی‌سازی ۲۰ درصد و بالاتر از آن حرکت کند، می‌تواند به سرعت در وضعیت اراک و فردو تغییر ایجاد کند و در زمینه‌های موشکی اقدامات دیگری را انجام دهد.
آصفی یادآور شد: اروپایی‌ها برجام را یک قرارداد امنیتی می‌دانند و این امنیت برای آن‌ها در همه جا به خصوص آسیای غربی مهم است.
سخنگوی وزارت امور خارجه با بیان اینکه در موضوع برجام مذاکره‌کننده اصلی ما آمریکا بود و نه اروپا، تاکید کرد: اگر آمریکا از برجام خارج شود، این توافق بسیار ضعیف می‌شود.
وی خاطرنشان کرد: کشورهای اروپایی با چراغ سبز آمریکا در این مذاکرات شرکت کردند و با این کار ترامپ، اعتبار این کشور در مقابل اروپایی‌ها هم زیر سوال خواهد رفت. آصفی تاکید کرد: لذا از هر طرف که به این ماجرا نگاه کنیم، آمریکای بازنده خروج از برجام خواهد بود و نمی‌تواند پاسخگوی این اقدام غیر مسئولانه خود باشد.

نتیجه
با همه این تفاسیر و خبری که روز گذشته توسط رئیس سازمان انرژی اتمی بیان شد اینطور می‌توان تفیسر کرد که شاید دستاوردهای دوره قبل و توان هسته‌ای کشور مسئولان را بعد از ناکامی از وعده‌های غرب به این نتیجه رسانده که تلاش‌هایی درباره ثابت کردن توان و قدرت هسته‌ای به طرف مقابل داشته باشند شاید تعهداتمان به نتیجه برسد.

^{نویسنده: مائده شیرپور}