یکی از نکاتی که بارها و بارها توسط رهبر معظم انقلاب در جلسات مختلف به مقامات اجرایی کشور حتی رئیس‌جمهوری توصیه شده است پرداختن به معضل آسیبهای اجتماعی و تلاش برای رفع این معضلات بوده است. همچنین می‌توان گفت که مقابله با آسیبهاى اجتماعى از اولین روزهاى رهبرى حضرت آیت‌الله خامنه‌اى به‌صورت مداوم در بیانات و توصیه‌هاى ایشان تکرار شده است. البته در طول سال‌هاى اخیر این توصیه‌ها به‌صورت جامع‌تر و با تأکید بیشتر بر برنامه‌ریزى کلان صورت گرفته است.
تعریف آسیب اجتماعی
ابتدا باید آسیبهای اجتماعی را شناخت تا بتوان متناسب با آن گامهایی برای برطرف کردن آنها برداشت، آسیبهاى اجتماعى، طیف وسیعى از مسائل و معضلات اجتماعى را در بر مى‌گیرد. به نحوى که برخى از محققان بیان داشته‌اند که «آسیب‌شناسى اجتماعى، مطالعه و ریشه‌یابى بى‌نظمى‌ها، ناهنجارى‌ها و آسیب‌هایى نظیر بیکارى، اعتیاد، فقر، خودکشى، طلاق و...، همراه با علل و شیوه‌هاى پیشگیرى و درمان آنها و نیز مطالعه شرایط بیمارگونه و نابسامانى اجتماعى است. به عبارت دیگر، مطالعه خاستگاه اختلال‌ها، بى‌نظمى‌ها و نابسامانى‌هاى اجتماعى، آسیب‌شناسى اجتماعى است؛ زیرا اگر در جامعه‌اى هنجارها مراعات نشود، کج‌روی پدید مى‌آید و رفتارها آسیب مى‌بیند. یعنى، آسیب زمانى پدید مى‌آید که از هنجارهاى مقبول اجتماعى تخلفى صورت پذیرد. عدم پایبندى به هنجارهاى اجتماعى موجب پیدایش آسیب اجتماعى است.»
از حاشیه‌نشینى شهرها و معضلات جمعیتى و مرتبط با جمعیت گرفته تا مسائل اجتماعى مانند اعتیاد، خشونت و ناامنى تا مشکلات خانوادگى مانند طلاق و مسائل اقتصادى مانند بیکارى و سرقت و جرایم مالى و.... نظام جمهورى اسلامى ایران که در تلاش براى تحقق اهداف اسلامى است، یکى از اهداف خود را کمک به جامعه و مردم در دور ماندن از معضلات اجتماعى و مبارزه با آسیبهاى اجتماعى مى‌داند. در بسیارى از آسیبهاى اجتماعى مانند معضلات خانوادگى، وضعیت ایران اسلامى به‌وهیچ‌وجه قابل مقایسه با کشورهاى دیگر و خصوصا کشورهاى به‌اصطلاح پیشرفته نیست.
ضرورت مبارزه با آسیبهای اجتماعی
فارغ از بررسى جامع علل آسیبهاى اجتماعى نکته حائز اهمیت درباره برخورد با این معضل و جلوگیری از توسعه این آسیب‌ها در سطح جوامع است. باید توجه داشت که بروز آسیبهاى اجتماعى در جامعه ما خطرى جدى است که سلامت و کارکرد صحیح نهادهاى اجتماعى را تهدید مى‌کند. تا حدى که برخى از مسئولان نظام اسلامى در سخنان علنى اخیر خود بر لزوم احساس خطر جدى از این جهت تأکید کرده‌اند. به‌عنوان مثال وزیر کشور در مطالب اخیر خود تأکید کرده‌اند که «نگران تهدیدات خارجى نیستیم، بلکه تهدید اصلى در امور داخلى است. رشد آسیبهاى اجتماعى همچون اعتیاد، حاشیه‌نشینى، طلاق، بیکارى و...»
نظام جمهورى اسلامى ایران که در تلاش براى تحقق اهداف اسلامى است، یکى از اهداف خود را کمک به جامعه و مردم در دور ماندن از معضلات اجتماعى و مبارزه با آسیبهاى اجتماعى مى‌داند. در بسیارى از آسیبهاى اجتماعى مانند معضلات خانوادگى، وضعیت ایران اسلامى به وهیچ‌وجه قابل مقایسه با کشورهاى دیگر و خصوصا کشورهاى به‌اصطلاح پیشرفته نیست. ایران اسلامى در این‌زمینه‌ها وضعیتى بسیار بهتر و قابل قبول‌تر از این کشورها دارد اما باید توجه داشت که اگر خود را با آرمان‌ها و وضعیت مطلوب خویش مقایسه کنیم، ماجرا کاملا متفاوت است. ما براى رسیدن به وضعیت مطلوب از نظر اجتماعى و مقابله با آسیب‌هایى که گریبانگیر جامعه ماست، نیازمند تلاش و مبارزه‌اى بى‌امان هستیم. در طول دهه‌هاى گذشته یکى از دغدغه‌هاى رهبر معظم انقلاب، مقابله با آسیبهاى اجتماعى و برخورد با آنها و هدایت جامعه به سمت دورى از این معضلات بوده است.
توصیه رهبر معظم انقلاب به مسئولان درباره آسیبهای اجتماعی
شاید به‌نوعى بتوان گفت که رهبر معظم انقلاب از اولین روزهاى رهبرى خود، به‌واسطه مسئولیت‌هاى سابقى که در نظام اسلامى داشتند، نسبت به مصادیق آسیبهاى اجتماعى و تلاش دشمنان براى ترویج این معضلات در داخل کشور و لوزم مقابله با آن توجه و دغدغه جدى داشتند. به‌همین‌دلیل است که در همان اولین ماه‌هاى رهبرى متذکر می‌شوند: «انواع و اقسام فسادها و انحطاط‌هائى که امروز بشریت را به خطر انداخته است، ناشى از صادرات فرهنگ غربى و تمدن استعمارى و استکبارى است و اعتیاد خطرناکى که گریبان جوانان را در بسیارى از کشورهاى فقیر و عقب‌افتاده گرفته است و نیز فرهنگ مصرفى غلط تحمیل‌شده بر بسیارى از کشورهاى اسلامى و غیراسلامى جهان، نشانه‌هاى دیگرى از انحطاط فرهنگ صادراتى غرب است.» (۱۹/تیر/۱۳۶۸)
روشن است که در این بیان رهبر معظم انقلاب، سخن از اصطلاح آسیبهاى اجتماعى و یا علل این آسیب‌ها به میان نیامده است اما معلوم است که ایشان نسبت به آسیبهاى اجتماعى مانند اعتیاد، فقر، مصرف‌گرایى و وابستگى فرهنگى و... نگران بوده‌اند و نسبت به آن حساسیت نشان مى‌داده‌اند.
همچنین ایشان در دیدار اعضاى شورایعالى انقلاب فرهنگى در سال ۱۳۶۹ ضمن گوشزد کردن معضلات اجتماعى، متذکر مى‌شوند که معضلات فرهنگى یکى از عوامل اصلى این مشکلات است. ایشان ضمن ارائه رهنمودهایى، از مشکلات فرهنگى به‌عنوان عامل بسیارى از معضلات اجتماعى، اقتصادى و سیاسى یاد کردند و لزوم حرکت در جهت تحول کامل فرهنگى در کشور را مورد تأکید قرار دادند. مقام معظم رهبرى در این دیدار اهمیت پرداختن به مسائل فرهنگى جامعه را یادآور شدند و فرمودند: «نظام جمهورى اسلامى ایران براساس یک بنیان فرهنگى استقرار یافته است لذا یک مجموعه برگزیده و صاحب‌نظر با عنوان شورایعالى انقلاب فرهنگى وظیفه‌ى سنگینى را براى حل مشکلات فرهنگى کشور برعهده دارد و از آن، دگرگونى بنیادین در فرهنگ جامعه برمبناى تفکر و روحیه‌ى انقلابى مورد انتظار است.» (۱۹/آذر/۱۳۶۹)
رهبر معظم انقلاب در آسیبهاى اجتماعى توجهى نیز به نقش و زمینه‌سازى دشمن داشته و دارند و هرچند از کاستى‌ها و معضلات درونى غافل نبوده‌اند اما بر نقش دشمن نیز تأکید کرده‌اند. به‌عنوان مثال ایشان در سال ۱۳۷۰ در همین‌باره متذکر مى‌شوند: «قدرتهاى ستمگر عالم به‌خصوص در صد سال اخیر بر خلاف معنویت و ارزشهاى والاى انسانى در زندگى جوامع بشرى پاى فشرده‌اند و نتیجه آن گسترش فسادهاى اخلاقى و اعتیاد و بىبندوبارى و ویرانى بنیان خانواده و نیز رشد استثمار و افزایش فاصله‌ى میان ملتهاى فقیر و غنى و دورى روزافزون از عدالت اجتماعى و بی‌اعتنایى به کرامت انسان و تولید سلاحهاى مرگبار و افزایش کشتارهاى دسته‌جمعى گردیده است. علم نیز مانند انسان قربانى حذف معنویت و بى‌اعتنایى به ارزشهاى دینى شده است.» (۷/دی/۱۳۷۰)
همچنین رهبر معظم انقلاب اسلامى با اشاره به بى‌اعتنایى ملت ایران به جنجال‌سازى رسانه‌هاى وابسته به صهیونیست‌ها و آمریکایى‌ها، جوانان و دستگاههاى مختلف را به مبارزه هوشیارانه و صحیح با پدیده‌هایى همچون اعتیاد، بىبندوبارى، انحرافات اجتماعى اخلاقى و برخى تحرکات سیاسى فراخواندند و افزودند: براساس اطلاعات موجود، تردیدى وجود ندارد که دستها و مغزهاى پیچیده و توطئه‌گر دشمنان در پشت پرده این مسائل فعال هستند. (۱۶/تیر/۱۳۸۳)
نکته دیگرى که باید به آن توجه داشت این است که از منظر رهبر معظم انقلاب اسلامى، دین و دیندارى نقشى اساسى در مقابله با آسیبهاى اجتماعى دارد و از این‌جهت تقویت ایمان دینى و پایبندى صحیح به دستورات دینى، راهى مهم در مقابله با آسیبهاى اجتماعى است. رهبر معظم انقلاب اسلامى، اهمیت تدین و دیندارى آحاد مردم و به‌ویژه جوانان در ایران اسلامى را مورد تأکید قرار دادند و فرمودند: «جوانانى که پایبندى و تعبد خود را روزبه‌روز به دین بیشتر کنند، قادر به ایفاى نقش در نظام اسلامى خواهند بود؛ اما جوانى که اسیر شهوات، اعتیاد، تصورات و افکار باطل است، نمى‌تواند در جامعه زنده و پرنشاط ما ایفاى نقش کند.» (۸/شهریور/۱۳۷۸)
باید توجه داشت که تلاش در این‌زمینه خاص دولت‌ها و نهادهاى دولتى نیست، مابقى نهادها و حتى مردم نیز در مقابله با آسیبهاى اجتماعى باید تلاش کنند. از این‌جهت است که رهبر معظم انقلاب اسلامى حتى به نهادهایى مانند شهردارى‌ها و دیگر نهادها نیز چنین دستوراتى داده و مى‌دهند و خواهان مبارزه با آسیبهاى اجتماعى در همه این عرصه‌ها شده‌اند. به‌عنوان مثال ایشان در دیدار مسئولان شهردارى تهران در سال ۱۳۷۹ با تأکید بر لزوم مقابله قاطع، دقیق و کامل با فساد سوءاستفاده مالى در دستگاههاى اداره شهرها متذکر شدند: «رشوه از بزرگترین گناهان و از عمده‌ترین عوامل تخریب نظامهاى سیاسى اجتماعى است و شوراهاى اسلامى باید بدون ملاحظه، با هرگونه سوءاستفاده و فساد مالى در هر شکل و تحت هر عنوان مقابله کنند.»
حضرت آیت‌الله خامنه‌اى با اشاره به ضرورت کوتاه شدن روند رسیدگى به مسایل مردم در شهرداریها، افزودند: «نباید براى افزایش درآمد شهرداریها، از روشهاى غیرمعقول و مشکل‌آفرین نظیر تبلیغات شبه‌غربى و یا برج‌سازیهاى بى‌رویه و بى‌منطق استفاده شود، چراکه این‌گونه روشها، آثار منفى فرهنگى اجتماعى به‌دنبال مى‌آورد.» ایشان مسایل فرهنگى شهر تهران را بسیار مهم برشمردند و خاطرنشان کردند: «وظایف فرهنگى شوراى اسلامى شهر تهران، در رسیدگى به فرهنگسراها خلاصه نمى‌شود، بلکه باید ضمن برنامه‌ریزى براى ارتقاء فرهنگ اسلامى و عمومى مردم، در مورد مسایلى همچون اعتیاد، تکدى وخانمانهاى شهرى نیز فکر مؤثرى کرد.» (۲۷/تیر/۱۳۷۹)
و نیز نیروى انتظامى را به‌عنوان یکى از نهادهاى دخیل در این‌زمینه به فعالیت فرا مى‌خوانند. حضرت آیت‌الله خامنه‌اى امنیت فرهنگى و اخلاقى را سومین بُعد از مقوله امنیت دانستند و با اشاره به دغدغه و تلاش مردم براى دور ماندن فرزندانشان از اعتیاد و فساد و ناهنجاریهاى اخلاقى افزودند: «در تأمین امنیت فرهنگى و اخلاقى جامعه، نیروهاى مؤمن و جان برکف بسیج و نیروى انتظامى نقش مؤثرى دارند.» ایشان امنیت کامل و همه‌جانبه را دغدغه و نیاز مردم خواندند و افزودند: «مسئولان نیز باید همین دغدغه را داشته باشند که این مسأله مى‌تواند معیار بسیار مهمى براى تعیین دولت آینده باشد زیرا متصدیان امور کشور باید معنا، اهمیت و راههاى برقرارى امنیت همه‌جانبه را به‌درستى بدانند.» (۱۵/اردیبهشت/۱۳۸۴)
رهبر معظم انقلاب در مناسبت‌هاى مختلفى مسأله لزوم توجه به سبک زندگى و معضلات اجتماعى ناشى از نوع خاصى از این سبک زندگى را مطرح کرده‌اند. در یکى از این موارد ایشان به موارد متعددى از آنچه اکنون آسیبهاى اجتماعى خوانده مى‌شود، تأکید کردند که شایان توجه است. ایشان با توجه به نو بودن بحث «سبک زندگى» در ادبیات و فضاى گفتمانى کشور، سخنان خود را با نوعى آسیب‌شناسى عینى ادامه دادند و به طرح سؤالات متعدد پرداختند: «چرا فرهنگ کار جمعى در ایران ضعیف است؟ چرا در روابط اجتماعى، حقوق متقابل رعایت نمى‌شود؟ چرا در برخى مناطق، طلاق زیاد شده است؟ چرا در فرهنگ رانندگى، انضباط لازم رعایت نمى‌شود؟ الزامات آپارتمان‌نشینى چیست آیا رعایت مى‌شود؟ الگوى تفریح سالم کدام است؟ آیا در معاشرتهاى روزانه، همیشه به هم راست می‌گوییم؟ دروغ چقدر در جامعه رواج دارد؟ علت برخى پرخاشگریها و نابردباریها در روابط اجتماعى چیست؟ طراحى لباسها و معمارى شهرها چقدر منطقى و عقلانى است؟ آیا حقوق افراد در رسانه‌ها و در اینترنت رعایت می‌شود؟ علت بروز بیمارى خطرناک قانون‌گریزى در برخى افراد و بعضى بخشها چیست؟ چقدر وجدان کارى و انضباط اجتماعى داریم؟ توجه به کیفیت در تولیدات داخلى چقدر است؟ چرا برخى حرفها و ایده‌هاى خوب در حد حرف و رؤیا باقى مى‌ماند؟ ساعات کار مفید در دستگاهها چرا کم است؟ چه کنیم ریشه ربا قطع شود؟ آیا حقوق متقابل زن و شوهر و فرزندان در خانواده‌ها به‌طور کامل رعایت مى‌شود؟ چرا مصرف‌گرایى، براى برخى افتخار شده است؟ و چه کنیم تا زن هم کرامت و عزت خانوادگی‌اش حفظ شود و هم بتواند وظایف اجتماعى خود را انجام دهد؟» (۲۳/مهر/۱۳۹۱)
این امر نشان‌دهنده آن است که مسائل مربوط به آسیبهاى اجتماعى از جنبه‌هاى مختلف مورد توجه رهبر معظم انقلاب بوده است و ایشان به مناسبت‌هاى مختلف و به بیان‌هاى متفاوت بر این مسأله تأکید داشته‌اند.
به مرور زمان و با شکل‌گیرى دقیق‌تر اصطلاح آسیبهاى اجتماعى، دغدغه‌هاى رهبر معظم انقلاب در این‌باره نیز مؤکدتر و جدى‌تر مى‌شود؛ از سویى باید توجه داشت که برخى از آسیبهاى اجتماعى نیز به‌واسطه علل مختلف، بروز و ظهور جدى‌ترى یافته است که باعث مى‌شود رهبر معظم انقلاب در سال‌هاى اخیر در سیاستهاى کلى مختلف و در دستورات خود بر این مسأله و ضرورت مقابله با آن تأکید جدى داشته باشند. به‌عنوان مثال در سیاستهاى کلى جمعیت ابلاغى رهبر معظم انقلاب اسلامى مى‌خوانیم:
۶- ارتقای امید به زندگى، تأمین سلامت و تغذیه سالم جمعیّت و پیشگیرى از آسیبهاى اجتماعى، به‌ویژه اعتیاد، سوانح، آلودگى‌هاى زیست‌محیطى و بیمارى‌ها. (سیاستهاى کلى جمعیّت؛ ۳۰/اردیبهشت/۱۳۹۳)
و نیز در سیاستهاى کلى خانواده ابلاغ‌شده از سوى ایشان مى‌خوانیم:
۱۳- پیشگیرى از آسیبهاى اجتماعى و عوامل تزلزل نهاد خانواده به‌ویژه موضوع طلاق و جبران آسیبهاى ناشى از آن با شناسایى مستمر عوامل طلاق و فروپاشى خانواده و فرهنگ‌سازى کراهت طلاق. (سیاستهاى کلى خانواده؛ ۱۳/شهریور/۱۳۹۵)
همچنین ایشان در سخنان خود با مسئولان کشور به‌صراحت ضرورت توجه به آسیبهاى اجتماعى و علل فرهنگى آن‌را خاطرنشان کرده و بیان مى‌دارند: «ریشه‌یابى و بررسى راه‌حلهاى مسائلى همچون طلاق، فسادهاى مالى و بزهکارى مورد توجه شورا قرار گیرد.» ایشان در زمینه مسائل اجتماعى، افزایش سن جمعیت کشور را خطرى واقعى برشمردند و افزودند: «مسئولان، مقابله با کاهش جمعیت جوان کشور را جدى بگیرند و براى آن راه‌حلهاى به‌موقعى ارائه دهند.» (۹/آذر/۱۳۹۲)
یکى از توصیه‌هاى رهبر معظم انقلاب به مسئولان کشور این است که در حفظ اجتماع اسلامى ایران و مقابله با آسیبهاى اجتماعى، تحت تأثیر تبلیغات دشمن نباشند و متأثر از آن عمل نکنند. ایشان به‌صراحت به مسؤولان متذکر می‌شوند: «یکى از وظایف نظارتى و مراقبتى دستگاه حکومت این است که متوجّه مزاحمها باشد. شما فرض کنید در فرهنگ عمومى یک عامل و یک آسیب مهمّى به نام طلاق مثلاً وجود دارد. حالا اگر چنان‌چه فرض کنیم در مجموعه‌ى کشور یک تبلیغاتى شروع بشود که بنیان خانواده را سست می‌کند و به طلاق مى‌انجامد، خب شما مجبورید جلوى این‌را بگیرید؛ یعنى اگر چنان‌چه می‌خواهید طلاق در جامعه رواج پیدا نکند، بایستى به این معنا توجّه بکنید؛ یعنى باید جلوى این چیزى که به‌طور طبیعى مردم را، جوان را، دختر را، پسر را می‌کشاند به بى‌میلى به خانواده و بى‌اعتنایى به کانون خانواده و بى‌اعتنایى به همسر، بگیرید؛ قهراً معارضه وجود دارد، مزاحمت وجود دارد. این‌هم یک مطلب. بنابراین ما مسئولیّت شرعى داریم، مسؤولیّت قانونى داریم در قبال فرهنگ کشور و فرهنگ عمومى کشور و البتّه مى‌بینیم در بعضى از مطبوعات، نوشته‌ها، گفته‌ها، بعضى‌ها با عنوان کردن «دین دولتى» و «فرهنگ دولتى» می‌خواهند نظارت دولت را محدود کنند و تخریب کنند و به‌اصطلاح یک اَنگ غلطى و مخالفتى به آن بزنند که آقا، این‌ها می‌خواهند دین را دولتى کنند، فرهنگ را دولتى کنند! این حرفها یعنى چه؟ دولت دینى با دین دولتى هیچ فرقى ندارد. دولت جزو مردم است؛ دین دولتى یعنى دین مردمى.» (۱۹/آذر/۱۳۹۲)
با مروری بر سخنان مهم مقام معظم رهبری به این نکته پی می‌بریم که ایشان همیشه به این موضوع که نباید از معضل آسیبهای اجتماعی غفلت کرد تاکید داشتند اما با همه این تاکیدات برنامه ششم توسعه که چندی است توسط دولت تدوین شده و به مجلس رسیده است بخشی را به چگونگی مقابله با آسیبهای اجتماعی اختصاص نداده و به نظر می‌رسد که اکنون مجلس وظیفه خطیری را در پردازش این بخش عهده‌دار شده باشد.
