فارغ از هرگونه رقابتی که عربستان با ایران در زمینه‌های سیاسی و اقتصادی و حتی شاید بتوان گفت هسته‌ای دارد، اما صحنه برگزاری حج و احترام به حقوق شرعی ایرانی‌ها از ابتدای انقلاب تا کنون دستخوش تحولات گسترده‌ای قرار گرفته و بارها و بارها اقدامات آل‌سعود ایران را تا مرز دست کشیدن از حج برده است و حتی این ماجرا دوبار در طول تاریخ روابط سی و هشت ساله تکرار شده است. امروز به بهانه سالگرد کشتار مظلومانه حجاج ایرانی در مکه نگاهی داریم به حق‌کشی‌ها و بی‌حرمتی‌های پی‌درپی آل‌سعود به حجاج ایرانی و روابط این کشور در بعد از جریان پیروزی انقلاب اسلامی در زمینه اعزام زائر به خانه خدا.
پلیس عربستان سعودی، روز ۹ مردادماه ۱۳۶۶، زائران بیت‌الله الحرام را که در راهپیمایی برائت از مشرکین شرکت کرده بودند، مورد تهاجم مسلحانه قرار داد و صدها زائر ایرانی و غیرایرانی را به شهادت رساند.
انقلاب اسلامی و آل‌سعود
درباره عربستان باید این را دانست که این کشور به عنوان کشوری مستقل و یکپارچه تنها پس از تاخت وتاز خاندان آل‌سعود در دهه ۱۹۲۰ توانست خود را به عنوان واحد سیاسی معرفی کند. اینقدر می‌دانیم که ایران و عربستان از قدرت‌های مهم منطقه خاور میانه و علی‌الخصوص منطقه خلیج‌فارس محسوب می‌شوند و هریک در تلاش بهبود روابط با جهان هستند و با یکدیگر رقابتی پنهان دارند تا زمانی که انقلاب ایران به رهبری امام خمینی(ره) و حمایت حداکثری مردمی به پیروزی می‌رسد.
عربستان در ابتدا سیاست احتیاط و سکوت را پیشه کرد و نظاره‌گر اوضاع بود ولی بعد از مدتی به صف دیگر کشورها پیوست و برای تبریک پیروزی انقلاب اسلامی هیاتی بلند پایه به سرپرستی دبیرکل رابطة العالم الاسلامیه به ایران فرستاد. بنابراین در روزهای اول انقلاب روابط دو کشور به نظر می‌رسید عادی و رو به نزدیکی است.
اظهارنظر رسمی درباره انقلاب
ملک خالد در اولین عکس‌العمل خود برپایی حکومت اسلامی را در ایران مقدمه نزدیکی و تفاهم هرچه بیشتر دو کشور خواند.
اولین مخالفت با راهپیمایی برائت
اما این مرحله تأیید جمهوری اسلامی توسط دولت عربستان، با تأسیس دفتر جبهه آزادیبخش شبه‌جزیره عربستان در تهران و گردهمایی جنبش‌های آزادیبخش و نیز برگزاری نخستین حج توسط حجاج ایرانی، همراه با راهپیمایی برائت از مشرکین، جای خود را به مخالفت‌های پنهانی این کشور علیه ایران داد. در سال‌های اول انقلاب و دراولین حج تعداد کمتری در حج شرکت کردند اما آنان افکار هزاران نفر را به سوی خود و انقلاب جلب کردند و درگیری خاصی پیش نیامد. در سال ۱۹۸۱ تعداد حجاج ایرانی بیشتر گشت و برای اولین‌بار بعد از قرن‌ها مراسم برائت از مشرکین را اجرا و شعارهایی برعلیه اسرائیل، آمریکا و شوروی سردادند و درگیری مختصری با پلیس نیز روی داد.
اما عربستان به تدریج موضع‌گیری تند خود را علیه ایران در مطبوعات آن کشور نمایان کرد. در مقابل، مقامات ایران نیز از ارتباط نزدیک عربستان با امریکا و سیاست‌های آن در قبال روابط عرب‌ها و اسرائیل انتقاد کردند.
اقدامات عملی بعد از پیروزی انقلاب
بلافاصله پس از پیروزی انقلاب ایران، عربستان بسیاری از افسران و درجه‌داران شیعه را از ارتش اخراج کرد و ازحضور نظامیان پاکستانی که از انقلاب ایران تمجید می‌کردند و متاثر از آن بودند کاست و از نیروهای بنگلادشی استفاده کرد. بسیاری از کارگران و متخصصان شیعی فعال در شرکت آرمکو را از کار اخراج و یا تنزّل درجه داد. استفاده از بلندگو و میکروفون را در مساجد شیعه ممنوع کرد و پلیس امنیتی برای شناسایی رهبران شیعی و کشف سازمان آنان تدابیر شدید امنیتی برقرار ساخت و خانه‌های افراد مظنون به طور متوالی و ناگهانی مورد بازرسی و تفتیش قرار گرفت. در مقابل پادشاه و ولیعهد برای کسب محبوبیت ملاقات‌های خود را با مردم افزایش دادند و طرح‌های عمرانی زیادی ارائه شد.
سخنرانی کوبنده موسوی خوئینی‌ها
در سال ۱۹۸۲ موسوی خوئینی‌ها امیرالحجاج ایران سخنرانی تندی در بین حجاج ایرانی در مدینه انجام داد و گفت: "باید این فکر را که مکه و مدینه مال شما است و ما باید از آنجا بیرون برویم از سرخود بیرون کنید." که او به دنبال آن به عنوان اغتشاشگر از عربستان اخراج شد. این عمل با اعتراض ایران روبه‌رو گردید که با وساطت معمر قذافی و توافق بین دو کشوریک حادثه کوچک تلقی شد و رفع گردید.
بحران اصلی روابط دوکشور طی دهه ۱۹۸۰ و بر سر حضور زائران ایرانی درعربستان به وجود آمد. در آن زمان، ایران همه ساله در حدود ۱۵۰ هزار زائر به عربستان روانه می‌کرد که در میان جمعیت دو میلیونی حاجیان سراسر جهان، بزرگ‌ترین گروه مسلمانان زائر از یک کشور را تشکیل می‌دادند.
زیارت عاشورایی با دخالت نیروهای گارد
اما انقلاب اسلامی باعث شد تا برخی مورد ظلم قرار گرفته‌ها در حکومت آل‌سعود شجاعت مخالفت بیایند بر همین اساس روز ۲۸ نوامبر شیعیان الاحساء برای نخستین‌بار تصمیم گرفتند مراسم عاشورا را در ملأ عام برگزار کنند. این مسأله با دخالت گارد ملی عربستان به خشونت و زد و خورد شدیدی منجر شد. در تحلیل‌ها گفته می‌شد که علت این اعتراضات ارتباط مردم عربستان با ایرانی‌ها است که همین اولین جرقه را در اذیت ایرانی‌های مسافر حج در بین عربستانی‌ها روشن کرد.
اظهارنظر رسانه‌ها درباره آشوب عربستان
اریک رولو مفسر روزنامه "لوموند" می‌نویسد: این افراد به دنبال پیروزی انقلاب اسلامی ایران و درپی شورش مکه، دل و جرات پیدا کردند و روز ۲۷ نوامبر ۱۹۷۹، مراسم روز عاشورا را که در عربستان سعودی ممنوع است برگزار کردند. جمعیت که عکس‌های امام خمینی(ره) را در دست داشتند به سوی قطیف، احساء و دیگر آبادی‌های ایالت شرقی حرکت کردند. در درگیری‌های به وجود آمده با گارد ملی ۳۶ تن از آنان کشته شدند.
حج ۶۰ و تسخیر مکه
اما مهم‌ترین واقعه در این رابطه اشغال خانه خدا پس از مراسم حج سال ۱۳۶۰ است زمانی که تعداد کثیری از بنیادگرایان مسلح در مسجدالحرام موضع گرفتند و سرانجام با مداخله کماندوهای خارجی و بر جای ماندن تعداد زیادی کشته و مجروح، حادثه پایان پذیرفت. حکومت سعود برای کاستن از اثرات انقلاب برجامعه عربستان دست به اقدامات پرهزینه‌ای زد. تاسیس موسسات تبلیغی برای خدشه‌دار کردن چهره انقلاب، تشکیل شورای همکاری خلیج‌فارس، حمایت از رژیم بعثی در جنگ تحمیلی، خریدهای تسلیحاتی گسترده و... تنها بخشی از این اقدامات بودند. تشدید اقدامات امنیتی در داخل عربستان به منظور زیر فشار گذاشتن طرفداران انقلاب اسلامی ایران از دیگر اقدامات بود.
جنگ تحمیلی و عربستان
عربستان در جریان جنگ، گرچه در آغاز اعلام بی‌طرفی کرد، ولی در عمل از عراق حمایت می‌کرد و با اعطای وام‌های چندمیلیارد دلاری، مهم‌ترین منابع تأمین مالی و تسلیحاتی عراق قرارداشت.
در زمینه کمک مالی عربستان به عراق طی جنگ، هفته نامه "بیزنس ویک " می‌نویسد:عربستان و کویت جمعا ۴۵.۶ میلیارد دلار صرف مخارج جنگی عراق کردند که ۳۰ میلیارد دلار آن سهم عربستان و ۱۴ میلیارد هم سهم کویت بود.
میانجیگری امارات و بهبود روابط
اما بین سال‌های ۱۹۸۲ تا ۱۹۸۵، مجموعه‌ای از قتل‌ها، انفجار اتومبیل‌های حامل مواد منفجره و هواپیماربایی‌ها در سراسر منطقه خاورمیانه و نیز بروز جنگ نفتکش‌ها در خلیج‌فارس، همه و همه به سوء‌ظن این کشورها نسبت به ایران افزود، اما سرویس‌های امنیتی این کشورها هیچ مدرکی نسبت به دست داشتن ایران در این بمب‌گذاری‌ها یا ارتباط ایران با گروه‌هایی که به اقدامات خشونت‌بار در عربستان دست می‌زدند، نیافتند. فقدان مدارک روشن، مبنی بر دست داشتن ایران در این حوادث، عمان و امارات متحده عربی را به سوی بهبود روابط دوجانبه با ایران و میانجیگری بین ایران وعربستان سوق داد.
ماجرای ربودن هواپیمای سعودی
در سال ۱۳۶۳ وقوع حادثه ربوده شدن یک فروند هواپیمای سعودی و فرود آن در فرودگاه مهرآباد و اقدامات مثبت جمهوری اسلامی در پایان دادن به این حادثه باعث گردید تا روابط دو کشور تا حدودی رو به بهبود بخشد. در همین مرحله ما شاهد سفر وزیر خارجه عربستان به ایران و سفر وزیر خارجه وقت ایران به عربستان هستیم. این سفرها جهت بهبود روابط و حل پاره‌ای از مشکلات فیمابین از قبیل حج و جنگ میان ایران و عراق صورت گرفت. با همه تلاش‌های ایران، ولی در نهایت نتیجه‌ای به دنبال نداشت.
قتل‌عام حجاج و قطع حج
سرانجام در تابستان ۱۹۸۷ هنگامی که نیروهای امنیتی سعودی، مانع از برگزاری تظاهرات در مقابل مسجدالحرام شدند، بیش از ۴۰۰ زائر که دو سوم آنان ایرانی بودند، کشته شدند.
این امر موجب شد که سعودی‌ها، به طور کلی مانع از هر گونه تحرکات مستقیم یا غیرمستقیم سیاسی، طی مراسم حج شوند. در تهران نیزمردم خشمگین به سفارت عربستان حمله کرده (۲۶/۶/۱۳۶۶)، به ضرب و شتم دیپلمات‌های سعود پرداختند.
این حوادث موجب تیرگی روابط شد و در نهایت در تاریخ ۶/۲/۱۳۶۷ (آوریل ۱۹۸۸) عربستان اقدام به قطع یک‌جانبه مناسبات سیاسی با جمهوری اسلامی کرد.
جنگ خلیج‌فارس و بهبود اوضاع حج
از اوایل سال ۱۹۸۹ ایران به رسم دفاع از حق مشروع مردم خود و برادری با عربستان تلاش‌های خود را برای از سرگیری روابط با عربستان آغاز کرد. سرانجام جنگ خلیج‌فارس توانست، در بهبود روابط میان دو کشور، نقش مؤثری را ایفا کند.
جهت‌گیری مطبوعاتی خود را علیه ایران متوقف کرد. فهد شخصا اعلام کرد که عربستان با ایران اختلافی ندارد که قابل حل نباشد. تهران نیز آمادگی خود را برای شروع مذاکرات اعلام کرد. تجاوز عراق به کویت در سال۱۹۹۰ / ۱۳۶۹ و اتخاذ مواضع اصولی از سوی ایران در رابطه با این موضوع و نیاز شورای همکاری خلیج‌فارس به حمایت باعث گردید که این کشورها به ویژه عربستان در تجدید روابط با ایران تلاش کند.
از سرگیری حج در دهه ۷۰
این امر موجب گردید که سرانجام زائران ایرانی پس ازچهار سال وقفه بتوانند بار دیگر در سال ۱۹۹۱ به زیارت خانه خدا بروند. اولین دیدار رسمی مقامات دو کشور بین وزرای خارجه در اجلاس سالانه مجمع عمومی سازمان ملل متحده در شهریور ۱۳۶۹ صورت گرفت. دیدار بعدی در ژنو انجام شد و در اسفند ۱۳۶۹ وزرای خارجه بار دیگر در مسقط با یکدیگر دیدار کردند و به دنبال آن در تاریخ ۲۸ /۱۲/۱۳۶۹ بیانه مشترکی در زمینه برقراری مجدد روابط سیاسی دو کشور منتشر شد.
این روند مناسبات در اواسط دهه ۷۰ شمسی و پس از اعلام سیاست تنش‌زدایی از سوی جمهوری اسلامی، روندی رو به بهبود شد و دو طرف علی‌رغم اختلافات موجود سعی بر برطرف کردن ابهامات موجود و نزدیکی روابط داشتند، اما در کل هیچ‌گاه سوء‌ظن و بدگمانی اعراب به طور کل و عربستان به طور خاص نسبت به ایران بر طرف نشد.
گردشگر سعودی در ایران
حضور امیر عبدالله در اجلاس سازمان کنفرانس اسلامی در تهران و سفر رئیس‌جمهور وقت ایران به عربستان و دیدار وی با فهد پادشاه وقت سعودی همگی خبر از آغاز فصل نوینی در روابط دوجانبه می‌دادند.
دولت سعودی که پیش از این با سفر اتباعش به ایران، به شدت مخالفت می‌کرد، با ایجاد خط هوایی تابستانی از دمام به شهرهای مشهد و تهران موافقت کرده است. در مقابل، سفارت ایران نیز بدون محدودیت، برای اتباع سعودی، ویزای سفر به ایران را صادرمی‌کند، به گونه‌ای که در چهار ماهه اول سال ۱۳۸۳، برای ۲۲ هزارگردشگر سعودی روادید سفر به ایران صادر شد.
همچنین در حالی که در سال ۱۳۷۸ عربستان، تنها با اعزام یکصدهزار نفر زائر ایرانی برای حج عمره موافقت کرد، این رقم در سال ۱۳۸۳به ۵۳۵ هزار نفر رسید و ایران با اختلافی جزیی، پس از مصر، دومین کشور اسلامی از لحاظ اعزام عمره‌گذاران به عربستان است. فضای روابط موجود میان دو کشور، به اندازه‌ای پیشرفت کرده است که درچند مورد، دولت عربستان با برخی عناصر تندروی سلفی که مزاحمت‌هایی برای زائران ایرانی ایجاد کرده بودند، به شدت برخورد کرد.
دو به همزنی اماراتی‌ها!
در عین حال، دستگاه دیپلماسی دو کشور، با مشکلاتی نیز مواجه بود. حمایت سعودی‌ها از ادعاهای نادرست امارات در مورد جزایرایرانی در خلیج‌فارس از آن جمله است.
مسئله دیگر، وجود ادعاهایی مبنی بر پناه دادن ایران به اعضای شبکه القاعده و مشارکت در انجام عملیات‌های تروریستی در خاک عربستان است.
مسئله دیگر در روابط دو کشور، موضوع تلاش ایران برای دستیابی به فناوری صلح آمیز هسته‌ای است. مقامات سعودی به خوبی آگاهند که دستیابی ایران به چنین فناوری، قطعا موازنه قدرت در منطقه خلیج‌فارس را به نفع ایران تغییر خواهند داد. در این زمینه، سعودالفیصل وزیر خارجه عربستان در گفت‌و‌گو با روزنامه فیگارو، درباره برنامه هسته‌ای ایران اظهار داشته است: "ما این مسئله را به صراحت با ایرانی‌ها در میان گذشته‌ایم."
ترس و نگرانی بر‌ایند رابطه ایران و عربستان در اواسط دهه ۸۰
در اواسط دهه ۸۰ در واقع با وجود اینکه در ظاهر روابط دیپلماتیک در قالب سفرهاى مقامات دو طرف به کشورهاى یکدیگر و هم‌فکرى و همکارى براى امور منطقه‌اى، برقرار است اما در عمل نگاه عربستان به فعالیت‌ها و نقش‌آفرینى‌هاى ایران در منطقه نگاهى منفى و همراه با نگرانى است.
گرچه مقام‌های رسمی ایران و عربستان سعودی علاقه‌ای به فاش کردن اختلافات خود ندارند اما اظهارنظرهای غیررسمی دو طرف شائبه وجود اختلافات سیاسى پشت پرده را تقویت مى‌کند. رفته رفته وضعیت حجاج در مراسم‌های مذهبی بسته و بسته‌تر می‌شد. حوادثی نظیر حادثه زیرگرفتن خانوم زائر ایرانی در پارکینگ فرودگاه پیش می‌آید... بعد آتش گرفتن خیمه‌های ایران و سپس تعرض به دو نوجوان که روابط ایران و عربستان را در مناسک حج بد و بدتر می‌کند و منجر به حذف حج عمره می‌شود.
کشته شدن ۵۰۰ زائر و قطع مجدد روابط حج
ایران که بعداز جریمه نشدن دو خاطی متعرض به نوجوانان از آل‌سعود عصبانی بود با کشته شدن حدود ۵۰۰ زائر ایرانی و البته نامعلوم بودن اوضاع چند دیپلمات و حواشی ایجاد شده پس از آن از آل‌سعود برای ادامه روابط حج تضمین امنیتی می‌خواهد و آل‌سعود با رعایت نکردن حقوق شرعی ایرانی‌ها کار را به جایی می‌رساند که مجددا حج واجب تعطیل و روابط دو کشور به منفعل‌ترین حالت خود در سی و هشت سال اخیر رسید.
