مولود حاجي زاده: تحويل كشتي اقيانوس پيماي ايران _ اراك به عنوان تنها دستاورد سي و چند ساله مجتمع كشتي سازي صنايع فراساحل ايران، نگرش به توانايي ايران براي حضور و ماندگاري در جمع كشتي سازان جهان را دستخوش تغيير كرده است، تغييراتي كه شايد در اوايل دهه 80 رنگ و بوي بيشتري به خود گرفته بود. صنعت كشتي سازي جزو صنايع مادر محسوب مي شود كه مي تواند عامل توسعه صنعتي و اقتصادي هر كشور و زمينه اي براي رشد ديگر صنايع به ويژه صنايع بالادستي خود شود. در دهه هاي 50 و 60 ميلادي، كشورهايي نظير ژاپن و كره جنوبي، بخشي از روند رشد صنعتي خود را براساس صنعت عظيم كشتي سازي پايه گذاري كردند، بطوريكه با فعال كردن بخش وسيعي از زنجيره صنايع خود، هم اكنون در زمره بزرگترين سازندگان كشتي در دنيا قرار گرفته اند. در حال حاضر كره جنوبي حدود 40 درصد و ژاپن 30 درصد از بازار كشتي سازي دنيا را در اختيار دارند. البته بايد اذعان داشت كه در سالهاي اخير باتوجه به رشد فزاينده اقتصادي و صنعتي چين، اين كشور نيز تلاش دارد سهمي از بازار كشتي سازي دنيا را از آن خود كرده و اين صنعت را پشتوانه صنايع در حال رشد خود كند. ايران به نوبه خود سالهاست به دنبال كسب جايگاهي در حوزه صنايع سنگين دريايي است، اما بايد اذعان داشت كه اين حوزه نيز مانند برخي ديگر از صنايع كشور از جمله صنعت خودروسازي، تاكنون در عرصه جهاني به حداقل ها نيز دست نيافته است. در سال 1354، ايران همگام با شركت هيوندايي كره جنوبي، تاسيس تنها مجموعه كشتي سازي خود را با تخصيص اعتباري بالغ بر 500 ميليون دلاردريكي از جنوبي ترين شهرهاي كشور يعني بندرعباس آغاز كرد، مجموعه اي كه اميد مي رفت بتواند زمينه ساز ورود ما به جمع كشتي سازان دنيا شود. اما اين تصور براي ما به رويايي تبديل شد، چراكه با گذشت 28 سال از تاسيس اين مجموعه، نه تنها كشتي در آنجا ساخته نشد، بلكه همه اجزاي آن حدود سه دهه تنها خاك مي خوردند. امروز با گذشت 35 سال، تنها دستاورد قابل عرضه اين مجموعه عظيم صنعتي، كشتي كانتينربر 2200 TEU با نام ايران _اراك است. غافل از اينكه اين كشتي حداقل پنج سال است كه در كنار اسكله مجتمع كشتي سازي صنايع فراساحل ايران، به آب انداخته شده. كشتيراني جمهوري اسلامي ايران در سال 1379 پس از چهار سال مذاكره بالاخره قرارداد ساخت 6 فروند كشتي كانتينربر به ظرفيت 2200 TEU، با ايزوايكو به ارزش بيش از 188 ميليون دلار منعقد شد كه براساس آن مجموعه ايزوايكو متعهد شد كه اين شش فروند كشتي را در يك دوره 44 ماهه تحويل دهد. اما آن 44 ماه روي كاغذ براي تحويل شش فروند كشتي كجا و تحويل يك كشتي پس از 10 سال كجا! اين مسئله جامه عمل نپوشيد و ساخت نخستين كشتي مجموعه ايزوايكو يعني ايران _ اراك، تازه در سال 1382 آغاز و در اسفندماه 84 در حالي كه فاقد موتور، درهاي انبار و محل اسكان پرسنل بود به آب انداخته شد، اما تحويل اين دستاورد صنعت كشتي سازي كشور تا امروز يعني خرداد ماه 1389، به طول انجاميد. "محمدعلي نيازي"، كارشناس صنايع دريايي (يكي از كارشناسان سابق ايزوايكو)، با اشاره به تحويل كشتي ايران _ اراك بعد از گذشت بيش از چهار سال از به آب انداختن آن، به سياست روز مي گويد: زماني كه اين كشتي در اسفندماه 84 به آب انداخته شد، قرار بود حداكثر ظرف شش ماه تا يك سال اين كشتي تحويل داده شود كه به دليل مشكلاتي كه براي مجموعه ايزوايكو ايجاد شد، اين امر به تعويق افتاد. وي در خصوص اين مشكلات بيان كرد: مشكلات مديريتي، نبود حمايتهاي مورد نياز دولتي و در نهايت تشديد تحريم ها در سال 85 و محدود شدن روابط با برخي كشورها، عواملي بود كه منجر به محقق نشدن تعهدات ايزوايكو شد. شايد تغيير نگاه مسئولان دولتي به صنعت كشتي سازي و توجه آنها به جايگاه و اهميت اقتصادي و استراتژيك صنايع دريايي، در آغاز دهه 80 اولين جرقه هايي بود كه به طور جدي در اين حوزه توانست مجتمع كشتي سازي صنايع فراساحل را به صورت عملي وارد بحث ساخت كشتي كند، اما حمايت از اين صنعت باگذر زمان به تدريج محدود و تاحدودي متوقف شد. نيازي با اشاره به حمايتهايي كه از سال 80 نسبت به صنعت كشتي سازي صورت گرفت، مطرح كرد: از سال 80 تا 82 اقدامات نسبتا مثبتي در اين مجموعه كشتي سازي صورت گرفت اما پس از مدتي به دنبال مشكلاتي كه در وزارت صنايع و معادن و همچنين سازمان گسترش و نوسازي در اين مسير ايجاد شد، روند اين فعاليتها كند شد تا اينكه تحريم ها مزيد بر علت گشت. به گفته اين كارشناس صنايع دريايي، مشكلات ايجاد شده منجر به لغو قرارداد ساخت دو فروند از شش فروند كشتي سفارش داده شده از سوي شركت كشتيراني جمهوري اسلامي شد. وي با اذعان به اينكه عمده قطعات مورد نياز ساخت كشتي هاي مورد نظر پيش از افزايش تحريم ها خريداري شده بود، يادآور شد: هرچند كه بيشتر قطعات مورد نياز از پيش خريداري شده بود، اما در حال حاضر مي توان گفت كه به دليل طولاني شدن مدت زمان اجراي پروژه ساخت اين كشتي ها، برخي از قطعات ديگر قابل استفاده نخواهند بود. نيازي در اين خصوص پيشنهاد مي دهد كه شايد بهترين راهكار اين بود كه شركت كشتيراني جمهوري اسلامي ايران، بدنه ساخته شده كشتي ها را از ايزوايكو تحويل بگيرد و خود براساس ارتباطاتش در سطح بين المللي، اقدام به خريد قطعات مورد نياز كرده و نواقص موجود اين كشتي ها را رفع كند. از ديدگاه اين كارشناس؛ صنعت كشتي سازي در ايران صنعتي فراموش شده است و به دليل خريدهاي مداوم خارجي، فرصت رشد و توسعه كشتي سازي از اين بخش گرفته شده است. نمي توان پيش بيني كرد كه اين صنعت پس از اين بتواند سرپا بايستد. بايد يادآور شد كه كشورهاي پيشرو در صنعت كشتي سازي دنيا از جمله ژاپن و كره جنوبي، به دليل هزينه بر بودن اين صنعت، وابستگي زيادي به بهره گيري از يارانه‌هاي دولتي و همچنين حمايتهاي بي دريغ دولت از خود در فعاليتهايشان داشته اند. به اعتقاد برخي از كارشناسان، ساخت كشتي بدون دريافت يارانه هاي دولتي امكان پذير نيست. نبود حمايتهاي مالي توسط دولت، در كنار مشكلات مربوط به تامين فاينانس مورد نياز براي سازندگان، عمده مشكلاتي بود كه صنعت كشتي سازي ما را زمين گير كرد و هيچگاه راهكار موثري در خصوص رفع اين مسائل لحاظ نشد. مي توان اذعان كرد؛ تنها حمایتی که طي سالهاي اخير از صنعت دریایی كشور صورت گرفته، تصویب لایحه حمایت از توسعه صنایع دریایی بوده است. اما بايد توجه داشت كه تصویب این قانون به معنای پایان حل مشکلات نبوده و همچنان خلأ های فراواني بر سر راه این صنعت باقي مانده است. از سوي ديگر شدت گيري تحريم ها در سالهاي اخير، با توجه به احتياج صنعت نوپاي كشتي سازي ايران به انتقال دانش فني و تجهيزات روز، موجب شده كه بسياري از كارشناسان و دست اندكاران، نتوانند آينده روشن و قابل قبولي را پيش روي اين بخش تصور كنند. يكي از مهمترين دلايلي كه موجب محقق نشدن برنامه ايزوايكو در ساخت و تحويل كشتي هاي مورد تعهد خود شد، حواشي مربوط به تغييرات مديريتي و همچنين تكه تكه شدن مجتمع كشتي سازي فراساحل بود. اين مشكلات در اين شركت به مرور از سالهاي 85 آغاز شد و تاكنون با همه تلاشهاي صورت گرفته اين مجموعه نتوانسته هميت مورد نياز خود را بازيابد. البته بايد گفت كه ادامه اين جريانات به طور خاص موجب افزايش بار هزينه اي اين شركت براي دولت نيز شد. "مصطفي كربلايي"، مدير اسبق شركت ايزوايكو در اين خصوص به سياست روز اعلام كرد: زماني كه ما در ايزوايكو فعاليت مي كرديم و روند ساخت كشتي هاي مورد نظر از جمله ايران _ اراك در جريان بود، معتقد بوديم كه بمنظور انتقال دانش مورد نياز بايد گروهي از نيروهاي ما براي آموزش به خارج از كشور بروند و اطلاعات مورد نياز را بياموزند. وي اضافه كرد: برخي اين اقدام را باعث هدر رفتن سرمايه ها و تاخير در زمان تحويل دهي كشتي هاي مورد نظر مي دانستند، اين گروه معتقد بودند كه بايد خودمان بدون كمك خارجي ها اين كشتي را بسازيم. به هر حال ادامه اين تقابل نظرها در كنار تغيير مديريتهاي مجموعه، موجب تاخير در زمان ساخت و برخورد با تشديد تحريم ها شد كه اين عامل منجر به آن شد كه ما همچنان از ساخت كشتي هاي مورد نظر بازمانده ايم. كربلايي بيان مي كند كه كل مبلغ قراردادي كه ما مي خواستيم با خارجي ها (لهستان) براي بحث آموزش و انتقال تكنولوژي ببنديم و به اعتقاد برخي موجب به هدر رفتن سرمايه ها مي شد، حدود 3 ميليون دلار در آن زمان بود. وي با اذعان به اينكه قيمت هر يك از كشتي هاي مورد قرار داد با شركت كشتيراني جمهوري اسلامي ايران حدود 45 ميليون دلار بود، اضافه كرد: پس از به آب انداختن ايران _ اراك در سال 84 تاكنون كه اين كشتي تحويل داده شده، مي توان گفت كه عدم تحويل آن سالي 5/4 ميليون دلار خواب سرمايه به همراه داشته است. مدير سابق ايزوايكو مشكلات بوجود آمده در اين مجموعه را به منزله ضربه بزرگي به صنعت كشتي سازي كشور عنوان كرد. بايد قبول كرد كه برخلاف تمام شعارهايي كه مبني بر توان بالاي فني و مهندسي كشور سر داده مي شود، عملكرد متخصصان صنعت كشتي سازي در سالهاي اخير نشان داده كه رسيدن به جايگاهي مطلوب در اين صنعت، بيش از توان كنوني موجود در كشورمان است. صنعت كشتي سازي به صورت مستقيم با حدود 40 صنعت و با 60 صنعت به طور غيرمستقيم در ارتباط است. گفته مي شود كه تقريبا به ازاي هر فرد فعال در مجتمع هاي كشتي سازي، 2 نفر در صنايع مرتبط با آن در خارج از كارخانه، فعاليت مي كنند. طبق اطلاعات موجود؛ مجتمع كشتي سازي و صنايع فراساحل ايران در ظرفيت كامل خود به حدود 50 هزار نيروي انساني اعم از متخصص، تكنسين و كارگر نياز دارد. به اعتقاد كارشناسان، با برنامه ريزي و سرمايه گذاري مناسب، مي توان بالغ بر 200 هزار فرصت شغلي در بخش كشتي سازي ايجاد كرد. همه اينها در حالي است كه اين مجتمع عظيم كشتي سازي، به تمام دلايل منطقي و غيرمنطقي، هم اكنون فاقد كارايي لازم و مورد انتظار است. حال كه كشتي ايران _ اراك به عنوان نخستين كشتي اقيانوس پيماي ساخت داخل بالاخره پس از سالها انتظار از حوضچه مجتمع كشتي سازي فراساحل به آبهاي خليج فارس منتقل و به كشتيراني جمهوري اسلامي ايران تحويل داده شد، اين پرسش شكل مي گيرد كه آيا صنعت كشتي سازي در ايران مي تواند نگاهي روشن به آينده را براي خود متصور شود، يا اينكه بايد از تمام هزينه هاي انجام شده در اين بخش صرف نظر كرده و نياز خود در اين زمينه را با خريد از كشورهايي تامين كنيم كه روزي همگام با ما خواستار توسعه صنعت كشتي سازي خود بودند.