همانطور که قابل پیشبینی بود دونالد ترامپ رئیسجمهوری آمریکا سهشنبهشب به وقت ایران خروج یکجانبه از برجام را اعلام کرد.
ترامپ مدتها بود که نارضایتی خود را از مفاد این توافق اعلام کرده بود که در دور دوم ریاست جمهوری باراک اوباما با حضور ۶ کشور به همراه ایران در سال ۲۰۱۵ از سوی طرفین امضا شد. با بررسی سخنرانی ترامپ برای خروج آمریکا چند نکته بااهمیت قابل ذکر است.
نخست آنکه خروج آمریکا از برجام دهنکجی جدی به اروپا محسوب میشود. انگلیس، فرانسه و آلمان از جمله کشورهای امضاکننده توافق هستهای هستند و هر سه از ترامپ قویاً خواستار باقی ماندن در برجام به هر شکلی بودند. در واقع دیدارهای اخیر امانوئل ماکرون رئیسجمهور فرانسه، آنگلا مرکل صدراعظم آلمان و بوریس جانسون وزیر امور خارجه انگلیس در واشنگتن، به تلاشها برای یافتن راهی به منظور متقاعد کردن ترامپ برای عدم خروج از برجام، متمرکز بود. اما تصمیم ترامپ برای خروج از توافق هستهای، سیلی سنگینی به چهره این سه کشور زد.
دقایقی پس از اعلام رسمی خروج آمریکا از برجام، ماکرون، مرکل و ترزا می، با صدور بیانیهای مشترک نسبت به تصمیم ترامپ «ابراز تأسف و نگرانی» کردند. آنها در عین حال از ایران خواستار خویشتنداری در قبال تصمیم ترامپ شده و خود را متعهد به توافق هستهای با ایران دانستند. برای منتقدان ترامپ، واکنش مشترک سه متحد سنتی واشنگتن به منزله خودزنی آمریکاست به گونهای که جو بایدن معاون اول اوباما در زمان ریاست جمهوری اینگونه بیان کرد که خروج آمریکا «باعث جدایی واشنگتن تقریبا از هر قدرت بزرگ جهانی خواهد شد». به هر حال اختلاف نظر جدی متحدان اروپایی آمریکا در قبال سیاستهای ترامپ بر سر توافق هستهای، بدون تبعات نخواهد بود.
خروج آمریکا از برجام نشانهای بر این واقعیت است که اساساً ترامپ اعتقادی به چندجانبهگری در روابط بینالملل نداشته و به عنوان واقعگرایی از منظر ادبیات سیاست بینالملل؛ خود را در اولویت بودن آمریکا پایبند میداند و از اینرو هیچ علاقهای به ادبیات متعارف در روابط بینالملل مبنی مشارکت و اتحاد از تجارت گرفته تا امنیت ندارد، به گونهای که شماری از مقامات دولت ترامپ که به دنبال جلوگیری از تکرویهای او در سیاست خارجی بودند، نظیر رکس تیلرسون وزیر خارجه پیشین و مک مستر مشاور امنیت ملی پیشین آمریکا، چارهای جز خروج از کابینه نداشتند و افرادی چون مایک پومپئو و جان بولتن جایگزین آنها شدند که شخصیتهای بسیار تندرویی محسوب شده و عداوت آنها با جمهوری اسلامی ایران، بر هیچکس پوشیده نیست.
استدلال اصلی و البته بیاساس ترامپ در قبال برجام این است که این توافق در ابتدا میبایست منافع آمریکا را در نظر میگرفت. در حالی که تمایلات یکجانبهگرانه ترامپ باعث واکنشها و مخالفتهای جدی در محافل سیاسی و سیاست خارجی شده، ملیگرایی متعصبانه وی، باعث خوشحالی حامیان وی شده است و از این منظر تأکید وی بر پیگیری قولهایی که در جریان مبارزات انتخاباتیاش داده، ناشی از وجود حامیانی در میان مردم آمریکا در قبال فلسفه وی در سیاست خارجی است.
ترامپ با خارج کردن آمریکا از توافق هستهای به نوعی خط بطلانی بر میراث به جای مانده از اوباما کشید. در واقع پس از تلاش اوباما برای بیرون کشیدن آمریکا از باتلاقهای ناشی از جنگ در عراق و افغانستان، توافق هستهای با ایران، مهمترین دستاورد سیاست خارجی دولت اوباما بود، اما ترامپ به سادگی از این دستاورد اوباما عبور کرد و این امر واکنش جدی اوباما را به همراه داشت به گونهای که در بیانیهای بلند ضمن تمجید از توافق به دست آمده آن را «الگویی برای آنچه که دیپلماسی به دنبال تحقق آن است»، دانست. وی هشدار داد که در نبود برجام آمریکا در نهایت خود را در برابر گزینه بازنده، تبدیل شدن ایران به کشوری دارنده سلاح هستهای یا جنگی دیگر در خاورمیانه خواهد یافت.
این در حالی است که شماری از دمکراتها ترامپ را به این دلیل مورد حمله قرار دادند که از منظر آنها، اقدامات ترامپ ناشی از احساسات ضد اوباما در قبال برجام است به جای آنکه ترامپ سند و مدرکی در قبال نقاط قوت و ضعف این توافق ارائه کند.
جان کری وزیر خارجه اوباما در دیداری بحثبرانگیز با محمدجواد ظریف وزیر خارجه ایران، برای نجات برجام تلاش بسیاری کرد. این امر به رغم اینکه کری سمت رسمی در دولت آمریکا ندارد، از اهمیت حفظ برجام برای اوباما و کسانی حکایت دارد که برای دست یافتن به آن تلاش کرده بودند.
حال که ترامپ تصمیم به خروج از برجام گرفت، همه چشمها به تصمیم جمهوری اسلامی ایران است. روحانی ساعاتی پس از سخنرانی ترامپ در اظهاراتی مبنی بر اینکه «از این لحظه توافق برجام بین ایران و پنج کشور است. از این لحظه ۱+۵، یک را از دست داده است و در این شرایط ما باید منتظر آن باشیم که شش کشور بزرگ جهانی نسبت به این توافق چگونه عمل خواهند کرد»، توپ را در زمین کشورهای اروپایی انداخته است. اگر در پایان این مهلت و زمان کوتاه به این نتیجه رسیدیم که با همکاری پنج کشور میتوانیم همه آنچه در برجام خواست ملت ایران بوده به دست آوریم علیرغم میل آمریکا و رژیم صهیونیستی و تلاشهای آنها و حرفهای بینزاکت ترامپ برجام پایدار خواهد ماند.»
به رغم مخالفت بسیاری از کشورهای متحد در قبال تصمیم خروج از برجام، رژیم صهیونیستی و نخست وزیرش با شعف وصف ناشدنی ضمن استقبال از تصمیم ترامپ، حمایت رژیم منحوسش را در این رابطه اعلام کرد.
گرچه گفته میشود با خروج آمریکا از برجام، تحریمهای اعمالی این کشور بر ایران از سر گرفته خواهد شد، اما تجربه نشان داده هر زمان که به ملت و ظرفیتهای درونی نظام و کشور اعتماد شده، از پستی و بلندیها عبور کردهایم. برجام چه باشد یا نباشد، جمهوری اسلامی همچنان با اتکا به تواناییهایش میتواند مسیر پیشرفت و سربلندی را طی کند.
نویسنده: حامد شهبازی - دانشآموخته دکترای روابط بینالملل