انقلاب مردم ایران خیلی زود خاصیتی مذهبی یافت. این بیشتر به ایدئولوژی انقلاب بازمی‌گشت که با توجه به مفاد اسلامی‌اش، ماهیتی متمایز به انقلاب بخشیده بود. افزون بر این، همان گونه که پیش‌تر نیز گفته شد، جریان مذهبی در رقابت با جریان‌های دیگر قابلیت بسیاری برای بسیج و سازمان‌دهی مبارزه‌ی توده مردم داشت. این امر البته تحت تأثیر فعالیت‌ها و عملکرد رهبری قدرتمند و هوشمندانه‌ی امام خمینی (ره) و استفاده از شبکه‌ی روحانیت و مساجد در جریان مبارزه عملیاتی شد.
هرچند نوع نگاه امام، به مثابه‌ی رهبر انقلاب اسلامی به دین اسلام و مساجد، موجب تقویت جایگاه مساجد در انقلاب شد. برای نمونه، ایشان پیرامون نقش مساجد در اسلام می‌گفتند: «مسیحیون خیال نکنند که اسلام هم، مسجد هم مثل کلیساست. مسجد وقتی نماز در آن برپا می‌شده است تکلیف معین می‌کردند. جنگ‌ها از آن شالوده‌اش ریخته می‌شد. مسجد مثل کلیسا نیست. مسجد مرکز سیاست اسلام بوده است.»
بدین ترتیب مساجد پایگاه تجمع نیروهای انقلاب، نقطه‌ی شروع حرکت تظاهرات و ابراز اعتراضات مردم شدند. همچنین خانواده‌هایی که برای پیشبرد انقلاب در حال اعتصاب بودند یا در بازداشت و زندان به سر می‌بردند از سوی مسجد و مسجدی‌ها پشتیبانی می‌شدند.
امام خمینی در اسفندماه سال ۱۳۵۴ فتوای صریحی در خصوص اجازه‌ی مصرف یک سوم از سهم امام برای خرید و انتشار کتاب‌های اسلامی داد. این امر باعث شد تا فعالیت‌های تبلیغی و اطلاع‌رسانی مساجد رشد نماید و تکثیر و توزیع اعلامیه‌ها، از جمله اعلامیه‌های امام امت، مراجع بزرگ و نوارهای انقلابی انجام شود.
اثرگذاری این تشکیلات و سازمان‌دهی در پیروزی انقلاب اسلامی چنان بود که «راشد الغنوشی» در این باره می‌نویسد: «...حرکت اسلامی ایران از میراث فرهنگی و سیاسی خود بهره‌ی فراوان برد، به گونه‌ای که نهادهای سیاسی نیرومندی را به وجود آورد و مردم را در یک مجموعه‌ی همبسته‌ی سیاسی، اقتصادی و تربیتی جای داد و همگان برتری و رهبری امام را پذیرفتند... چنین به نظر می‌رسد که پیروزی انقلاب اسلامی مرهون سازمان‌دهی و تشکیلات پنهانی بود که رهبری مردم را به عهده داشت و بین رهبری و مردم پیوند ناگسستنی ایجاد کرده بود.»
به عبارت دیگر، در حالی که بسیاری از نیروهای مخالف با مشکلاتی همچون فقدان رهبری، ضعف تشکیلاتی، عدم انسجام فکری، تفرقه و انشعابات رو‌به‌رو بودند، روحانیت با وجود امام و دارا بودن شبکه‌هایی از روحانیون در سراسر کشور از امتیاز مهمی برخوردار بود. بدین ترتیب، با پیروزی انقلاب، امام خمینی، روحانیت و توده‌ی مردم پیروز این عرصه شدند. در این میان، نقش روشن‌فکران جای بررسی و تأمل دارد.
محمد پورمحمد - کارشناس مسائل تاریخ / برهان
