ششم مهرماه امسال بود که درگیری نظامی میان نیروهای جمهوری آذربایجان و ارمنستان آغاز شد و با وجود اعلام سه بار آتش بس و مساعدت میانجیگران بین المللی، درگیری‌های شدید میان طرفین همچنان ادامه دارد.
بارها مناطق مرزی کشورمان به دلیل مجاورت با دو کشور دچار خسارات ناشی از این درگیری ها شده و ایران مکرراً تاکید کرده است که نمی‌تواند درگیری در مرزهای خود و تعرض به خاکش را تحمل کند، حتی اگر این تعرض‌ها عامدانه نباشد. همچنین، نگرانی نسبت به انتقال تروریست های بین المللی به منطقه و فعالیت آنها در مجاورت خاک کشورمان تهدیدی نه تنها برای ایران است بلکه تهدیدی جدی برای منطقه محسوب می شود. در این میان بسیاری نیز عقیده دارند که یکی از اهداف جنگ قره باغ،محاصره کامل ایران از سوی مرزهای شمالی است.
این درحالی است که ایران با تاکید بر ترک مخاصمه میان دو طرف و پایان درگیری‌ها، از تلاش جمهوری آذربایجان برای آزادسازی شهرها و مناطق اشغالی اش حمایت کرده و مقامات کشورمان اعلام کرده اند که تمامیت ارضی جمهوری آذربایجان و بقیه کشورها در منطقه و تغییر ناپذیری مرز‌ها یک اصل مهم و خدشه ناپذیر است که باید همچنان حفظ شود.
سخنگوی دستگاه دیپلماسی با اشاره به طرح آماده شده از سوی تهران ابراز امیدواری کرد که دو طرف با رسالت تاریخی خود از ادامه جنگ و خشونت اجتناب کنند. حقوق اصلی در مورد عدم تعرض به غیرنظامیان را با دقت رعایت کنند. وی افزود: «اینها جزو خطوط قرمز ایران است که مرزهای ایران حتی مورد تعرض ناآگاهانه و غیرعمدی قرار نگیرد.» در همین راستا سید عباس عراقچی معاون امور سیاسی وزارت امور خارجه در قالب سفر منطقه ای و با هدف ارائه طرح ابتکاری پیشنهادی کشورمان برای حل مسالمت میز مناقشه قره باغ به باکو سفر کرد و در این سفر با "الهام علی اف " رییس جمهوری آذربایجان ، " جیهوان بایرام اف " وزیر امور خارجه و تنی چند از مقامات این کشور دیدار کرد.
وی همچنین روز پنج شنبه در دیداری سه ساعته با آندری رودنکو معاون وزیرامورخارجه و نماینده ویژه روسیه در امور قره‌باغ، با «سرگئی ریابکوف» معاون وزیر امورخارجه روسیه در امور برجام نیز دیدار و گفتگو کرد.
او همچنین به ایراوان سفر کرد و با مقالات ارمنستان نیز دیدار و گفتوگو داشت و سپس به ترکیه رفت تا رایزنی‌های خود را با مقامات آنکار ادامه دهد.
نگاهی به اختلافات دو کشور نشان می دهد که درطول ۳۰ سال گذشته گروه مینسک نتوانسته کاری برای حل اختلافات جمهوری آذربایجان و ارمنستان کند و جمهوری اسلامی ایران با طرح ابتکاری خود تلاش می کند با استفاده از همکاری منطقه‌ای به اختلافات باکو و ایروان پایان دهد .
سابقه میانجگیری ایران
میانجیگری ایران برای حل‌وفصل مناقشه قره‌باغ بین ارمنستان و آذربایجان مسبوق به سابقه است. در این‌خصوص اولین تلاش ایران در اوایل نوامبر ۱۹۹۱ شکل گرفت که علی‌اکبر ولایتی، وزیر امورخارجه وقت ایران با همتای ارمنی خود مذاکره کرد و میانجیگری ایران را برای حل بحران قره‌باغ پیشنهاد داد اما طرفین به این پیشنهاد پاسخ ندادند. در ادامه و برای بار دوم فعالیت‌های میانجیگرانه ایران در بحران قره‌باغ در فوریه و مه سال ۱۹۹۲ صورت گرفت که به نشست سران وقت سه کشور جمهوری‌اسلامی ایران، جمهوری‌آذربایجان و ارمنستان (هاشمی‌رفسنجانی، محمد‌اف و لئون پطروسیان) در تهران منجر شد و حتی بیانیه‌ای هم در راستای چگونگی حل‌وفصل بحران به امضا رسید که البته این مذاکرات میانجیگرانه نیز نیمه تمام ماند و در آخرین تلاش میانجیگرانه پس از برقراری آتش‌بس سال ۱۹۹۴، ایران تلاش کرد تا به‌عنوان میانجی برای حل بحران قره‌باغ وارد عمل شود اما با دخالت بازیگران بین‌المللی نظیر آمریکا و روسیه، این میانجیگری ایران نیز به شکست انجامید. در این دور از درگیری‌های جمهوری‌آذربایجان و ارمنستان در قره‌باغ نیز جمهوری اسلامی ایران، دو طرف را به خویشتنداری و توقف فوری درگیری‌ها و انجام گفتوگو دعوت و آمادگی خود را برای استفاده از ظرفیت‌هایش برای آغاز گفت‌وگوها بین طرفین اعلام کرد.
در اسفندماه سال ۱۳۹۵ (فوریه سال ۲۰۱۶) شورای دائمی سازمان امنیت و همکاری اروپا در نشستی مسئله برگزاری رفراندوم در قره‌باغ را بررسی کرد.
آذربایجان برگزاری رفراندوم در قره‌باغ کوهستانی را مغایر با قانون اساسی آذربایجان و قوانین بین‌المللی دانست. نماینده‌های برخی کشورها، ازجمله ایران، ترکیه، اوکراین و گرجستان نیز این رفراندوم را غیرقانونی و نامشروع نامیدند. نماینده فرانسه هم اعلام کرد که هیچ کشوری در جهان قره‌باغ را به‌عنوان یک جمهوری مستقل به رسمیت نمی‌شناسد.
مشخصات طرح ایران
به دنبال درگیری و موج تازه مناقشات منطقه‌ای ایران بارها اعلام کرد که راه حل نظامی نمی‌تواند به بحران در قره‌باغ پایان دهد. مقامات کشورمان بر این باورند که طرح جامع ایران برای حل بحران قره‌باغ از ویژگی‌هایی برخوردار است که می تواند راه را بر فرصت‌طلبان منطقه‌ای و جهانی برای گرفتن ماهی از آب گل‌آلود در این منطقه ببندد.
در عین حال ایران درگیری اخیر در منطقه قره‌باغ را یک مناقشه ساده بین دو کشور نمی‌داند و با در نظر گرفتن اینکه کشورهای دیگری ازجمله ترکیه و رژیم صهیونیستی نیز خود را درگیر این مناقشه کرده‌اند وظیفه خود می‌داند که اجازه ندهد بازیگران منطقه‌ای و بین‌المللی فرصتی برای متشنج کردن منطقه بیابند.
در همین زمینه محمد جواد ظریف وزیر خارجه از تدوین طرح جمهوری اسلامی برای حل دائمی مناقشه قره‌باغ خبر داد و گفت: جزئیات این طرح در مسکو و ایروان تشریح خواهد شد و دیپلماسی فعالی را در این باره آغاز کرده‌ایم. وی تصریح کرد: در موضوع قره‌باغ دیپلماسی فعالی را جمهوری اسلامی دارد و بر اساس احترام به تمامیت ارضی آذربایجان و حل و فصل مناقشه از طریق روش‌های صلح‌آمیز و تغییر ناپذیری مرزهای بین‌المللی ضمن اینکه این نگرانی وجود دارد که حضور تروریست‌های تکفیری در منطقه است و احتمالا
وی افزود: ما در این خصوص با کشورهای منطقه دیدار و مشورت خواهیم کرد تا با رایزنی هایی که صورت می گیرد این طرح بتواند به نقطه ای برسد که قابلیت اجرایی شدن را داشته باشد.
شکی نیست که طرح ایران خواستار جاری شدن یکی از اصول بی‌بدیل منشور سازمان ملل یعنی اصل احترام به تمامیت ارضی کشورهاست بنابراین طرح ایران از ارمنستان خواهد خواست که نیروهای نظامی خود را از بخش‌های جنوبی جمهوری آذربایجان از جمله هفت شهر و اطراف آنها بیرون ببرد.
در ادامه و بر اساس قطعنامه‌های سازمان ملل ارامنه‌ای که در این هفت شهر و اطراف آن ساکن شده‌اند منطقه را ترک کنند تا حدود یک‌میلیون آواره آذربایجانی بتوانند به محل زندگی خود بازگردند.
ایران در این طرح هیچ امکانی برای حل بحران از طریق نظامی قائل نیست و اصل در همه مراحل اجرای صلح را دیپلماتیک می‌داند.این طرح راه را برای حضور مثبت تمام کشورها به‌جز رژیم صهیونیستی باز می‌گذارد تا روند تنش‌زدایی و استقرار صلح پایدار در منطقه سریع‌تر فراهم شود. طرح ایران از همه کشورها می‌خواهد که به‌جای حمایت ازیک‌طرف خاص و ایجاد جنگی بزرگ‌تر به دنبال حل مسئله و خاتمه خونریزی و تأمین منافع هر دو طرف درگیری باشند. این طرح باز کردن پای نیروهای نظامی کشور ثالث و نیز گروه‌های تروریستی به منطقه قره‌باغ را به‌شدت محکوم می‌کند و از هر دو سوی درگیری می‌خواهد که اگر قدمی در این سمت برداشته‌اند به‌سرعت جبران کنند.
واکنش طرفین به طرح ایران
در همین حال جیهوان بایرام اف، وزیر امور خارجه جمهوری آذربایجان با اشاره به اینکه باکو از نقش و پیشنهاد ایران برای میانجیگری در حل مسالمت آمیز مناقشه قره باغ قدردانی می کند به خبرگزاری " ریا نووستی " روسیه گفت: جمهوری اسلامی ایران بارها نشان داد که درصدد میانجیگری بین جمهوری آذربایجان و ارمنستان برای حل مسالمت‌آمیز مناقشه است و ما از این تلاش‌ها بسیار قدردانی می کنیم.
وی در عین حال تاکید کرد که همزمان، رایزنی‌هایی در قالب گروه مینسک سازمان امنیت و همکاری اروپا ویژه حل مناقشه قره باغ نیز در جریان است.
از سوی دیگر وزارت امور خارجه ارمنستان اعلام کرد که زهراب مناتسکانیان وزیر خارجه این کشور در دیدار با سید عباس عراقچی معاون وزیر امور خارجه ایران به وی وعده داد که ایروان به دقت رویکرد تهران برای حل مناقشه قره باغ را بررسی می کند.
عراقچی به دنبال دیدار با مناتسکانیان که پنجشنبه گذشته در ایراوان انجام شد گفت: در این دیدار رویکرد ایران در مساله قره باغ و حل و فصل تنش‌ها و برقراری آتش بس در این منطقه مورد بحث و بررسی قرار گرفت .
همچنین دو طرف از حضور تروریست های بین المللی از خاورمیانه در منطقه ابراز نگرانی کردند.
مناتسکانیان نیز تصریح کرد ایروان حساسیت تهران در مساله تهدیدهای جدید برای امنیت منطقه را درک می کند و به نقش ویژه این کشور در حفظ صلح و امنیت در منطقه اشاره کرد.
احتمال موفقیت طرح ایران
باید گفت از همان ابتدای درگیری‌ها بسیاری از ناظران سیاسی عقیده داشتند که نمی‌توان به راحتی برای جنگ قره‌باغ برنده و بازنده پیش‌بینی کرد. دلیل آن یکی مربوط به انگیزه‌های هریک از طرف‌ها و دیگری توان نظامی ـ اقتصادی آنها در تحمل جنگ بلند مدت است. علاوه براین، فشردگی موقعیت جغرافیای منطقه درگیری، تاب تحمل جنگ بلندمدت را از دو طرف خواهد گرفت نتیجه اینکه هنوز هیچ‌یک از طرف‌ها آنقدر قوی نیست که دیگری را به تسلیم وادار کند. حسن هانی زاده کارشناس مسائل بین الملل در طرح پیشنهادی ایران برای قره باغ گفت: از آنجایی که ترکیه به شدت از جمهوری آذربایجان و روسیه هم از ارمنستان حمایت می‌کنند، به نظر می‌رسد که این طرح قابل بحث و بررسی است و اگر مورد پذیرش طرف‌های درگیر و کشورهای پشتیبان کننده ایروان و باکو مورد موافقت قرار بگیرد، راه گشا خواهد شد.
وی با اشاره به سفر عراقچی به چند کشور منطقه به ویژه دو کشور جمهوری آذربایجان و ارمنستان در چارچوب طرح جدید ایران برای پایان دادن به بحران قره باغ ، گفت: از آنجایی که ترکیه به شدت از جمهوری آذربایجان و روسیه هم از ارمنستان حمایت می‌کنند، به نظر می‌رسد که این طرح قابل بحث و بررسی است و اگر مورد پذیرش طرف‌های درگیر و کشورهای پشتیبان کننده ایروان و باکو مورد موافقت قرار بگیرد، راه گشا خواهد شد و ایران به عنوان کشوری که نگران گسترش بحران قره باغ است می‌تواند این طرح را اجرایی کند و نظارت ایران برای آتش بس بین ایروان و باکو می‌تواند برای همیشه به بحران قره باغ پایان دهد، لذا این سفر از اهمیت بالایی برخوردار است و نتایج آن در آینده نزدیک مشخص خواهد شد.
پاک آیین سفیر اسبق ایران در جمهوری آذربایجان نیز با بیان اینکه حضور عراقچی به عنوان یک چهره سیاسی در مرز‌ها و بررسی ابعاد مختلف مناقشه قره باغ و اطلاع از میزان احتمال سرایت این درگیری به نقاط مرزی ایران یک اقدام خوب به شمار می‌آید گفت : این سفر عراقچی به دلیل مطالعه میدانی که انجام می‌دهد و اطلاع دقیق از واقعیات صحنه، بسیار مثمر ثمر است،. در هر صورت جنگ در منطقه قفقاز موجب ناامنی و بی ثباتی در منطقه خواهد شد و هیچ دستاوردی برای دو کشور ندارد و تنها کشورهای ثالث و قدرت‌های بزرگ می توانند منافع نامشروع خود را از ادامه این جنگ بدست بیاورند. از سوی دیگر، این جنگ و درگیری به جنگ شهرها کشیده شده است که خطرناک است.
