مواجهه با آسیب‌های اجتماعی به عنوان یکی از مسائل مبتلا به کشور به ویژه کلانشهر تهران، نیازمند برنامه‌ریزی و ایجاد اجماع همگانی در حوزه عمل است. مأموریتی که جز با پشتوانه داده‌ها و اطلاعات دقیق وضعیت موجود آسیب‌های اجتماعی در این شهر به اهداف ملموسی دست نخواهد یافت. پژوهش‌های صورت گرفته سالیان اخیر درخصوص وضعیت آسیب‌های اجتماعی در شهر تهران و در بخش متکدیانی که در مراکز شهرداری خدمات گرفته‌اند نشان می‌دهد که حدود نیمی از آنها مسئول تامین معاش خانواده بوده و بیش از نیمی از آنها بجز تکدی به کار دیگری (هر چند غیر دائم) نیز مشغولند که اغلب شامل کارگری و دستفروشی است.
بر اساس مطالعه صورت گرفته، افراد بی‌خانمان در تهران میانگین سنی حدود ۴۰ سال دارند و اغلب زیر دیپلم هستند. محل تولد نیمی از آنها خارج از تهران و غالباً ایرانی هستند. حدود ۷۰ درصد حداقل یکبار ازدواج کرده‌اند، ولی تنها ۱۶ درصد متاهل بوده و حدود ۶۰ درصد دارای فرزند هستند. بیش از دوسوم آنها هیچ گونه مسئولیتی در تامین معاش خانواده خود ندارند. اکثر آنها بیکار و مهارت شغلی کمی دارند.
این پژوهش‌ها بیانگر این موضوعند که بیش از ۹۰ درصد کودکان خیابانی پسر بوده‌اند. بیش از دوسوم آنها بین ۱۳ تا ۱۸ سال سن داشته‌اند. حدود ۵۸ درصد آنها به دلیل ترک تحصیل و یا بی‌سوادی، خارج از سیستم آموزشی کشور بوده و در خیابان مشغول به کار بوده‌اند که نیمی مشغول به کارگری و دستفروشی بوده‌اند. نیمی از این کودکان افغانی هستند و ۳/۹۷ درصد این کودکان فاقد هرگونه حمایت اجتماعی اعم از دولتی و غیردولتی هستند.
از سوی دیگر در تهران ۱۱ درصد از خانوارها زن سرپرست بوده‌اند. مناطق ۶، ۷،۱۰ و ۱۱ بیش از سایر مناطق نسبت به تعداد خانوار خود، خانوارهای زن سرپرست دارند.
مطالعه‌ای که بر روی ۱۰۰ معتاد خیابانی در شهر تهران صورت گرفته نشان می‌دهد که میانگین سنی آنها ۴۰ سال که در زنان حدود ۳۴ سال است، حدود ۹۰ درصد آنها دارای تحصیلات دیپلم و پایین‌تر هستند، اغلب ایرانی و فاقد همسر بدلیل طلاق یا متارکه هستند و دو سوم آنها دارای فرزند می‌باشند. حدود ۸۰ درصد آنها به تنهایی زندگی می‌کنند و هیچ گونه مسئولیتی در تامین معاش خانواده خود ندارند. همچنین حدود ۹۵ درصد خواستار ترک اعتیاد بوده ولی تاکنون موفق نشده‌اند.
براساس یافته‌های پژوهش‌ها، «اعتیاد» به‌عنوان مهمترین عامل و بستر شکل‌گیری و تداوم آسیب‌های اجتماعی در ایران و تهران (به‌خصوص در مردان) و «بی سرپناهی» به‌عنوان زمینه ساز اولیه آسیب‌های خیابانی (به‌خصوص در زنان) هستند. همچنین براساس داده‌های گردآوری‌شده چالش‌های سازمانی به‌طور جدی هم در دینامیزم و هم در مواجهۀ مؤثر با آسیب‌ها نقش اساسی دارد.
به طور کلی مهمترین مسائل و اولویت‌های کلان شهرداری‌ها در مواجهه با آسیب‌های اجتماعی را به اختصار دوگانگی در ساختار مدیریتی در ایران و ناهمسویی نظام مدیریت شهری و دولت، ضعف گفتمان اجتماعی-رفاهی در سطح کلان سیاستگذاری، سیستم برنامه‌ریزی اقتصادی و مدیریت تمرکزگرایی معطوف به پایتخت، تشدید روند روبه‌گسترش تبدیل فضای شهر به عرصۀ انباشت سرمایه در دو دهۀ اخیر، نگرش اقتصادی سازمان‌های دولتی، عمومی، و غیردولتی ذی‌ربط به آسیب‌های اجتماعی و فقدان سازوکارهای حقوقی لازم و وجود قوانین بالادستی محدودکنندۀ مدیریت شهری در مواجهه با آسیب‌ها دانست.
مهمترین برنامه‌های آتی نظام مدیریت شهری پایتخت در مواجهه با آسیب‌های اجتماعی، تعیین روشمند ساختار اقتصادی اعتیاد، استخراج ساختار اجتماعی-اقتصادی آسیب در سطح تحلیل خانواده، تحلیل ساختاری و سنخ‌شناسی متکدیان در جهت مهار شبکه‌های حرفه‌ای تکدی‌گری، افزایش ضمانت اجرایی قانون آموزش اجباری، شبکه‌کردن سازمان‌های غیردولتی فعال، شناخت جامع زنجیرۀ عملیاتی کنترل و کاهش آسیب و آسیب‌شناسی آن ،شناسایی خانواده‌های با وضعیت سرحدی و به‌کارگیری ظرفیت‌های فضایی و انسانی برای جلوگیری از ورود به آسیب، اختصاص مکان‌هایی برای اسکان زنان فراری در سطح وسیع، جایابی دوره‌های غیررسمی کارآموزی آسیب‌دیدگان در فرایند ادغام مجدد، خدمت‌رسانی متناوب بهداشتی-درمانی به آسیب‌دیده‌های خیابانی، تهیۀ بانک دادۀ جغرافیای آسیب‌های اجتماعی، پایدار کردن طرح‌های درمانی براساس الگوی خوددرمانگر-همتامحورخواهد بود. اقداماتی که بی‌شک نیازمند ایجاد فضای همکاری و مشارکت فعالانه میان مدیریت شهری پایتخت و دولت است.
آنچه در این میان اهمیت ویژه می‌یابد لزوم توجه جدی شورای اسلامی آتی شهر تهران به سیاستگذاری مبتنی بر پژوهش‌ها و اطلاعات میدانی روزآمد شده در خصوص وضعیت آسیب‌های اجتماعی شهر تهران و استفاده موثر از تمامی ظرفیت‌های این شورا برای میانجی‌گری فعال با دولت(که عملاٌ بسیاری از ابزارهای کلیدی تأثیرگذاری در موضوع را در دست دارد) در مواجهه با این آسیب‌ها است. مأموریتی که با توجه به روند رو به رشد نرخ آسیب‌های اجتماعی موجود، نادیده انگاشتن آن آینده ما و فرزندانمان را در این شهر با تهدیدهای جدی مواجه خواهد نمود.
بابک نگاهداری
