مقایسه ایران قبل و بعد از انقلاب، میتواند واقعیتهای مهمی را برای نسل جوان آشکار کند، واقعیتهایی که با مرور آنها میتوان آغاز انقلاب اسلامی را شروع دگرگونیهای بزرگ و بنیادی در ایران و کشورهای منطقه دانست؛ تبیین دستاوردهای انقلاب اسلامی در شرایط حساس کشور که هجمههای مختلفی از سوی دشمنان به کشور وارد میشود بیش از گذشته میتواند انگیزه جوانان را افزایش دهد.
صنعت داروسازی، که هیچ زمینه و پشتوانه محکمی قبل از انقلاب اسلامی در کشور نداشته است، پس از پیروزی انقلاب اسلامی با تکیه بر اهداف مشخص و اعتقاد و تلاش دستاندرکاران حوزه دارو به عنوان یک دستاورد مهم است و مروری بر وضعیت صنعت دارویی کشور در سالهای پیش از انقلاب میتواند پیشرفتهای صنعت داروسازی را بیش از پیش برای ما آشکار کند.
تاسیس اولین کارخانه داروسازی
اولین پروانه رسمی تاسیس و فعالیت یک کارخانه داروسازی با مجوز بهداشت مربوط به سال ۱۳۲۴ است و اولین پروانه داروسازی براساس قانون دارویی کشور مصوب سال ۱۳۳۴ حدود ۶۰ سال پیش صادر شده است. هرچند از میزان مصرف داروها در این برهه زمانی اطلاع دقیقی در دست نیست اما بر طبق بعضی مستندات کل مصرف دارو از ٣٣٦ میلیون ریال در سال ١٣٤١ به ٢٢٤٦٠ میلیون ریال در سال ١٣٥٧ رسیده است.
تولید ۳۰ درصدی داروها قبل از انقلاب اسلامی
در سالهای پیش از انقلاب اسلامی حدود ۳۰ درصد داروهای مصرف کشور را داروهای تولیدی شامل میشد و ۷۰ درصد داروهای مورد نیاز بیماران به صورت واردات در اختیار آنها قرار میگرفت، در اواخر سال ۱۳۵۷ و اوایل سال ۱۳۵۸ تامین دارو برای بیماران از طریق ۱۴ کارخانه که با سرمایهگذاری خارجی تأسیس شدند و محصولات مربوط به خود را با فرمولاسیون و مشخصات دریافتی از کارخانه مادر و با نام برند (تجاری) آنها میساختند تامین میشد. کارخانجاتی که با سرمایهگذاری ایرانی تاسیس شدند ولی محصولات خود را تحت لیسانس و با فرمولاسیون و مشخصات دریافتی از کارخانه لیسانسدهنده خارجی یا با فرمولاسیون خود میساختند.
همچنین در سالهای قبل از انقلاب اسلامی ۲۰ کارخانه کوچک که با سرمایهگذاری ایرانیان تاسیس شد و محصولات را صرفاً با فرمولاسیون خود تولید میکردند که براساس گزارشها تولیدات آنها از کیفیت و شرایط خوبی برخوردار نبوده است.
واردات دارو قبل از وقوع انقلاب
واردات دارو در سالهای پیش از انقلاب توسط صدها شرکت واردکننده، از سراسر دنیا و در اغلب موارد از اروپا و آمریکا انجام میشد. براساس اعلام مسئولان سازمان غذا و دارو حدود ۷۵ درصد داروها در آن دوران به صورت داروی آماده وارد میشد. در واقع قبل از سال ۱۳۵۷، تأمین داروی کشور، واردات محور بود. در آن سال ها، مواد اولیه دارو و مواد و لوازم بستهبندی، ۱۰۰ درصد وارداتی بود و سپس در داخل تولید و تهیه میشد. میزان ارزبری داروی کشور در سال ۱۳۵۷ حدود ۵۳۰ میلیون دلار گزارش شده است.
وضعیت «فهرست دارویی» قبل از وقوع انقلاب
کشور در سالهای پیش از انقلاب اسلامی دارای فهرست دارویی مشخص و مصوب نبود و کمیته و یا شورایی برای بررسی اینکه چه داروهایی میبایست در فهرست داروهای کشور قرار میگرفت وجود نداشت. پیش از انقلاب اسلامی مؤسساتی مشتمل بر شرکت سهامی دارویی کشور، شیر و خورشید (هلالاحمر)، تأمین اجتماعی، شرکت نفت، ارتش و دانشگاههای علوم پزشکی نیز نسبت به واردات دارو اقدام میکردند و بهجز شرکت سهامی دارویی کشور که وابسته به وزارت بهداری بود سایر سازمانهای واردکننده هیچ مجوزی برای واردات دارو از وزارت بهداری اخذ نکرده و مطابق دستورالعملهای خاص خود و فهرست دارویی خود نسبت به واردات دارو اقدام میکردند.
وضعیت توزیع دارو قبل از انقلاب
در سالهای پیش از انقلاب اسلامی بجز ۳ شرکت که داروهای مربوط به تولیدات و واردات خود را در اختیار داروخانهها قرار میدادند بقیه تولید کنندگان و وارد کنندگان محصولات خود را در اختیار عمده فروشی دارو در تهران ( ناصرخسرو) و بعضی عمده فروشیهای دارو در بعضی مراکز استانها قرار میدادند و داروخانهها میبایستی در تهران با مراجعه روزانه به عمدهفروشیها داروهای خود را تهیه میکردند و در مراکز استانها و شهرستانها تأمین دارو نیز از طریق تلفن و یا نامه به عمده فروشیهای مقیم ناصرخسرو و بعضی عمدهفروشیهای مستقر در مراکز استانها انجام میگرفت.
تغییرات انقلابی در صنعت داروسازی
براساس اعلام مسئولان سازمان غذا و دارو، در حال حاضر و طی ۴۰ سال اجرای نظام نوین دارویی کشور (طرح ژنریک) حدود ۱۷۰ کارخانه داروسازی در تولید داروهای شیمیایی و بیولوژیک فعالیت دارند که ۹۷ درصد داروهای مورد نیاز کشور را به لحاظ عددی تولید میکنند. حدود ۵۰ درصد مواد اولیه دارویی در کشور تولید میشود. بیش از ۹۵ درصد لوازم و مواد بستهبندی دارو نیز در داخل کشور تولید شده که بخشی از آنها نیز صادر میشود. ضمناً بیش از ۸۰ شرکت پخش سراسری دارو نیز در توزیع دارو فعالیت دارند.
صنعت دارو وارداتمحور بود
به گفته احمد شیبانی رئیس هیات مدیره سندیکای صاحبان صنایع داروهای انسانی ایران قبل از انقلاب اسلامی تنها حدود ۲۵ درصد، از داروهای مصرفی کشور، در داخل تولید میشد، که به وسیله شرکتهای چند ملیتی، به صورت تحت لیسانس تولید بودند و تعداد محدودی شرکتهای داروسازی داخلی وجود داشت که سهم مهمی در تولید نداشتند و بیشتر داروهای OTC تولید میکردند.حدود ۷۵ درصد هم به صورت داروی آماده وارد میشد. در واقع قبل از سال ۱۳۵۷، تأمین داروی کشور، واردات محور بود. در آن سال ها، مواد اولیه دارو و مواد و لوازم بستهبندی، ۱۰۰ درصد وارداتی بود و سپس در داخل تولید و تهیه میشد. میزان ارزبری داروی کشور در سال ۱۳۵۷ حدود ۵۳۰ میلیون دلار بود.
شیبانی افزود: پس از انقلاب اسلامی، صنعت تولید مواد اولیه دارویی و لوازم بستهبندی دارو به تدریج رونق گرفت به گونهای که در حال حاضر حدود ۵۵ درصد از مواد اولیه دارویی در داخل تولید میشود و بیش از ۹۵ درصد مواد و لوازم بستهبندی در داخل تولید و نیاز شرکتهای داروسازی را تأمین میکند. ۹۷ درصد از داروهای مورد نیاز کشور از نظر عددی در داخل تهیه میشود و حدود ۳ درصد به صورت داروی ساخته شده وارد میشود، همچنین درحال حاضر ۱۰۷ کارخانه داروسازی داروهای شیمیایی، ۴۰ کارخانه داروسازی تولید داروهای گیاهی و حدود ۴۰ کارخانه تولیدکننده مواد اولیه و بستهبندی در کشور وجود دارد.
به اعتقاد رئیس هیات مدیره سندیکای صاحبان صنایع داروهای انسانی ایران از نظر ارزبری صنایع دارویی، داروی مصرفی کشور ۳۵ درصد تولید داخل و ۶۵ درصد واردات است که این، نشان از ارزش افزوده و صرفه جویی ارزی در تولید داخل است. در واقع ۹۷ درصد نیاز دارویی کشور، که از تولید تأمین میشود، حدود یک دوم ارز واردات دارو را مصرف میکند. هماکنون میزان صادرات داروی ساخته شده ۸۰ میلیون دلار است.
وی ایجاد فهرست دارویی کشور را یکی از اقدامات مهم این حوزه میداند و توضیح میدهد: با توجه به تدوین و اجرای نظام نوین دارویی کشور، که طرح ژنریک، یکی از اهداف مهم آن است، از سال ۱۳۵۸ پس از انقلاب اسلامی، تمام داروهای موجود در فهرست داروهای ایران ثبت و تجدید ثبت با نام ژنریک شدند. در حال حاضر، تعداد داروهای به ثبت رسیده بر حسب مولکول دارو، ۲۳۰۰ قلم است که ۱۷۵۰ قلم تولید داخل و ۵۵۰ قلم وارداتی است؛ تعداد اقلام دارو بر حسب اشکال دارو ۳۵۰۰ قلم است.
وضعیت ایران در زمینه تولید داروهای زیست فناوری
به گفته شیبانی یکی از اتفاقها و رویدادهای مهم در زمینه دارو بعد از انقلاب اسلامی را تولید داروهای بایوتکنولوژی با فناوری و دانش روز تا حد خودکفایی و صادرات است، در حال حاضر حدود ۲۲ قلم داروی تخصصی و فوق تخصصی از جمله داروهای بیماریهای خاص از ابتدا و پایه، در داخل کشور به صورت زیست فناوری تولید و عرضه میشود، که ضمن دسترسی بیماران به این داروها، صرفهجویی ارزی قابل ملاحظهای دارد و در حال حاضر نیز فرمولاسیون و تولید برخی از داروهای شیمی درمانی ضدسرطان، نیز در کشور به وقوع پیوسته و در مرحله تولید و عرضه میباشد. که این نیز گام مهمی به سوی خودکفایی و صرفهجویی ارزی در حوزه سلامت و دارو است. تولید و استفاده از داروهای گیاهی و طبیعی با استفاده از منابع داخلی با عرضه بیش از ۸۰۰ قلم داروهای ثبت شده و پروانهدار نیز دیگر رویدادهای مهم در داروست که مربوط به اقدامات بعد از انقلاب اسلامی است. فارس