در اجلاس اخير سران كشورهاي حاشيه درياي خزر كه در باكو پايتخت جمهوري آذربايجان برگزار شد، پيشنهادي از سوي وزير خارجه روسيه مبني بر اعمال ممنوعيت پنج ساله صيد ماهيان خاورياري ارائه شد تا باز هم روسها تصميم گيرنده نهايي سرنوشت خاويار باشند.
"سرگئي لاوروف" وزير خارجه روسيه در سومين اجلاس سران كشورهاي حاشيه خزر با تاكيد بر كاهش چشمگير ذخاير ماهيان خاوياري درياي خزر پيشنهاد كرد صيد اين گونه ماهي طي پنج سال از سوي كشورهاي منطقه متوقف و ممنوع شود. اين طرح توانست موافقت نمايندگان كشورهاي حاضر (ايران، روسيه، آذربايجان، تركمنستان و قزاقستان) را جلب كند و تا پس از انجام بررسي هاي لازم از حدود سه ماه آينده به مرحله اجرا در آيد.
مقرر شده كه اين طرح در دستگاههاي متولي امر هر يك از كشورها مورد بررسي قرار بگيرد. البته بنا به اظهارات برخي از مقامات مسئول در حوزه مربوطه گفته مي شود تاكنون طرح مذكور از سوي وزارت امور خارجه كشور به سازمان شيلات اعلام نشده است. احتمال آن وجود دارد كه اين طرح چندان از سوي مسئولان مربوطه داخلي مورد استقبال قرار نگيرد. از سوي ديگر پيش بيني مي شود طرح ممنوعيت صيد ماهيان خاوياري در اجلاس منابع درياي خزر كه قرار است از 29 آذر تا اول دي ماه در تهران برگزار شود، مورد نقد و بررسي بيشتر قرار بگيرد.
طي سالهاي اخير به دليل برداشتهاي مكرر و عدم احياي ذخاير ماهيان خاوياري، همچنين حجم بالاي صيد غير مجاز اين گونه ارزشمند، ذخاير مذكور با كاهش چشمگيري روبرو شدند و در اين خصوص بازسازي گسترده‌اي صورت نگرفته است. اين روند به گونه‌اي بوده كه برخي از كارشناسان و مسئولان مربوطه نسبت به كاهش ذخاير خاوياري خزر هشدار داده و اعلام كرده بودند كه در صورت ادامه روند برداشتهاي غير مجاز و عدم برنامه‌ريزي صحيح براي حفاظت از اين منابع، ميزان ذخاير مذكور به حدود صفر مي رسد.
البته بايد يادآور شد كه طي سالهاي اخير ايران در ميان كشورهاي حاشيه خزر بيش از ديگر كشورها در حوزه بازسازي، مديريت و حمايت از ذخاير ماهيان خاوياري اقداماتي انجام داده است. از سوي ديگر طبق اطلاعات موجود طي اين سالها بيشترين برداشتهاي غير قانوني و بيش از حد مجاز همواره توسط روسها و قزاق ها صورت گرفته است. بر مبناي اين امر، كشورهاي مذكور، از جمله روسيه كه پيشنهاد دهنده توقف صيد ماهيان خاوياري است خود بيشترين آسيب ها را به منابع خاوياري خزر وارد كرده اند.
مسلما بازسازي و حمايت از ذخاير مذكور امري ضروري و غير قابل انكار است، اما اين مسئله بايد با همكاري واقعي همه كشورهاي منطقه همراه باشد. در اين خصوص توقف برداشت و صيد خاويار شايد بتواند تا حدودي به بازسازي اين ذخاير كمك كند اما بايد قبول كرد كه ممنوعيت پنج ساله براي صيد و استحصال اين منابع، تبعات اقتصادي مختلفي نيز به همراه دارد.
تبعات اقتصادي اين طرح نيز مسلما بيش از هر يك از كشورهاي منطقه، ايران را تحت الشعاع قرار خواهد داد، چرا كه بيشترين سهم ماهيان خاوياري خزر همواره از آن كشور ما بوده است. علاوه بر اين، قالب خاويار برداشت شده توسط ايران جنبه صادراتي داشته و به دليل برخورداري از مرغوبيت بالا، سهم قابل توجهي از بازار جهاني خاويار را به خود اختصاص داده است.
بر اين اساس مي توان مطرح كرد كه ممنوعيت پنج ساله برداشت و صيد خاويار از درياچه خزر اندكي غير منطقي به نظر
مي رسد. در اين خصوص با توجه به هدف گذاري و برنامه ريزي برخي از كشورهاي اروپايي، امريكا، چين و ... براي توليد و پرورش ماهيان خاوياري طي سالهاي اخير، اين احتمال وجود دارد كه حذف ايران براي يك دوره پنج ساله از بازارهاي هدف جهاني، ايران را براي بازسازي بازارهاي بين المللي خود دچار مشكلات فراوان كند. مشكلاتي كه حتي مي تواند مهمترين بازارهاي جهاني خاويار را از دست كشورمان خارج سازد.
گفتني است كه خاويار از جمله محصولات صادراتي است كه ارزش افزوده بالايي دارد. در اين خصوص طبق آمار غير رسمي گفته مي شود كه درآمد حاصل از استحصال خاويار در درياي خزر، ساليانه رقمي بالغ بر يك ميليارد دلار است كه به دليل بيشترين سهم ايران از ذخاير مذكور، سهم بيشتر اين درآمدها نصيب ما مي شود. مسلما مي توان انتظار داشت كه توقف پنج ساله صيد و صادرات خاويار، بر درآمدهاي صادرات غير نفتي كشور تاثير منفي بگذارد.
در طول سالهاي اخير روسيه، خود را يكه تاز تصميم گيري و سياستگذاري در خصوص ذخاير خاوياري درياي خزر كرده است. در اين خصوص بنا به خواسته روسها ( با وجود مخالفت چهار كشور ديگر حاشيه خزر) در كميسيون بهره برداري از منابع زنده درياي خزر در سال 2009 صادرات خاويار به بهانه حمايت از اين گونه دريايي متوقف شد. در حالي كه طي اين سال تنها كشوري كه اقدام به احياي ذخاير خاوياري كرد ايران بود و ديگر كشورها از جمله روسيه اقدام خاصي در اين زمينه انجام ندادند.
اما پس از يك سال اين ممنوعيت شكسته و در سال 2010 سهميه اي براي هر يك از كشورهاي منطقه در نظر گرفته شد. طبق سهميه بندي انجام شده در سال جاري ميلادي، حدود 38 هزار و 744 كيلوگرم سهميه براي ايران تعيين شد. سهم روسيه از اين ذخاير نيز برابر با 22 هزار و 800 كيلوگرم اعلام گرديد.
سهميه در نظر گرفته شده براي پنج كشور عضو سايتس در سال 2010 بمنظور جلوگيري از برداشت بيش از حد با حدود 10 درصد كاهش نسبت به سال 2008 روبرو بود تا بر اين اساس از گونه در حال انقراض خاويار جلوگيري شود.
اما هم اكنون قرار است زودتر از اتمام سال مورد نظر براي تعيين سهميه دوباره خاويار، صيد اين گونه به مدت پنج سال ممنوع شود تا شايد از انقراض طلاي سياه خزر جلوگيري شود. بايد نشست و ديد كه آيا واقعا تصميم گيرندگان اين طرح نيز خود را موظف به رعايت آن مي دانند يا خير؟
لازم به ذكر است كه دریای خزر به عنوان بزرگترین منبع ماهیان خاویاری دنیا، 90 درصد خاویار جهان را تامین می کند. خاویار طلایی، سرخ و سیاه از انواع خاویار است که در این میان خاویار سیاه از ارزش قابل توجهی برخوردار است. اساس تحقیقات انجام شده، پنج گونه ماهی خاویار در دریای خزر زیست می کنند که این انواع عبارتند از تاس ماهی ایرانی یا "قره برون"، تاس ماهی روسی یا "چالباش"، فیل ماهی یا "بلوگا"، اوزون برون یا "سوروگا" و"شیپ" یا تاس ماهی شکم برهنه.
