یکم: زیارت اربعین
كهنترين كتاب دعايي مفصل موجود، كتاب «مصباح المتهجّد» اثر شيخ طوسي از شاگردان شيخ مفيد اشاره دارد که بيستم صفر روزي است كه حرم سيد ما اباعبدالله الحسين از شام به مدينه مراجعت كرد و نيز روزي است كه جابر بن عبدالله انصاري، صحابي رسول خدا(ص) از مدينه وارد كربلا شد تا قبر حضرت را زيارت كند. او نخستين كس از مردمان بود كه امام حسين(ع) را زيارت كرد. در چنين روزي زيارت آن حضرتمستحب است و آن زيارت اربعين است. (مصباح المتهجد، ص ۷۸۷.)
در همانجا آمده است كه وقت خواندن زيارت اربعين، هنگامي است كه روز بالا آمده است. كتاب «نزهة الزاهد» كه در قرن ششم هجري تأليف شده هم تصريح میکند؛ در بيستم اين ماه بود كه حرم محترم حسين از شام به مدينه آمدند. (نزهةالزاهد، ص ۲۴۱)
دوم: بازگشت اسرا
شيخ صدوق، (متوفاى سال ۳۸۱ق.) مینويسد: «امام سجاد(ع) با اهلبيت(ع) و سرهاى مطهر شهيدان از دمشق خارج شد و سرهاى مقدس را در كربلا دفن كرد». (شيخ صدوق، امالى، ۱۳۴۹ ش.، ص۱۶۸، مجلس ۳۱) البته شيخ تصريح نكرده كه ورود اهلبيت(ع) در روز اربعين سال ۶۱ ق. بوده است. اما از آنجا كه هيچكس زمان ديگرى را در تاريخ، براى ورود اهلبيت(ع) به كربلا به ثبت نرسانده، در نتيجه احتمال ورود امام سجاد(ع) به همراه اهل بيت به كربلا، در روز اربعين سال ۶۱ ق. تقويت میشود.
ابوريحان بيرونى، محقق و مردمشناس (متوفاى ۴۴۰ق.) در «الآثار الباقية عن القرون الخاليه» تصريح میکند: «و فىالعشرين رد راس الحسين(ع) الى جثته حتى دفن مع جثته و فيه زيارة الاربعين و هم حرمه بعد انصرافهم من الشام»؛ در بيستم صفر سر مقدس امام حسين(ع) به جسد مطهر امام برگردانده و با پيكرش دفن گرديد. زيارت اربعين درخصوص اين روز است. اهلبيت(ع) نيز بعد از مراجعت از شام اين روز را حرمت نهادند. (شهيد قاضى طباطبايى، تحقيق اربعين، ص ۳۴۴ به نقل از الاثار الباقيه، ص۳۳۱ چاپ اروپا، و نيز ص۲۲ ج دوم به نقل از ترجمه الاثار الباقيه ص۳۹۲، تهران ۱۳۲۱.)
سوم: سنت
شيخ طوسى (متوفاى ۴۶۰ق.) علتسنتشدن زيارت امام حسين(ع) در اربعين را تنها انجام مراسم تدفين سرهاى مطهر امام(ع) و ساير شهدا در كربلا مىداند. (شهيد قاضي طباطبايي. همان ص ۳۴۱ و نيز به نقل از مرحوم محدث قمى، نفس المهموم، ص۴۶۶.)
مورخ معروف «خواند مير» (متوفاى ۹۴۲ق.) مىنويسد: «امام چهارم با خواهران و... در بيستم شهر صفر، سر امام حسين(ع) و ساير شهيدان كربلا (رضىالله عنهم) را به بدنهاى ايشان منضم ساخت.» (خواند مير، حبيب السير، ج۲، ص۶۰.)
به هر روی، اين قول مشهور است که در نخستين اربعين شهادت امام حسين(ع)، جابربن عبدالله انصاري و عطيه عوفي موفق به زيارت تربت و قبر سيدالشهداء شدند. اين دو، از بزرگان شيعه بودند. جابر از پيش از هجرت اسلام آورده و از اصحاب با فضيلت رسول خدا(ص) بود که در ۱۹ غزوه از جمله جنگ بدر در رکاب پيامبراکرم (ص) حضور داشت و در جنگ صفين نيز در رکاب علي(ع) جنگيد. او در اواخر عمر نابينا بود و با عطيه عوفي به زيارت کربلا آمد. در فرات غسل کرد و خود را معطر ساخت و با گامهاي کوتاه به طرف قبر سيد الشهداء رفت و زماني دست روي قبر مطهر نهاد ، بيهوش شد و چون عطيه آب به صورتش پاشيد به هوش آمد و سه بار گفت:
«يا حسين! يا حسين! يا حسين!»
آنگاه سخنان سوزناک و شوق انگيزي را به زبان آورد: اَحَبيبٌ لايجيبُ حَبيبه؟
آيا دوست، پاسخ دوستش را نمیدهد؟
و سپس به زيارت ابا عبدالله(ع) پرداخت و بعد رو به اطراف قبر او به شهداء ديگر سلام داد و در باز گشت به عطيه گفت: «اَحِبَّ مُحِبَّ آلِ مُحَمَّدٍ ما اَحَبَّهُم وَ اَبغِض مُبغِضَ آلِ مُحَمَّدٍ ما اَبغَضَهُم واِن کانُوا صوّاماً قُوّاماً...»
دکتر محمد مهدی شیر محمدی