فرار مغزها در جهان
پدیده فرار مغزها در پوشش مهاجرت و اقامت اندیشمندان و کارشناسان فنی از کشورهای در حال توسعه به مقصد آمریکا کانادا و اروپای غربی از دهه ۱۹۶۰ میلادی چشمگیر بوده است. بر پایه آمارهای رسمی که از سوی آنکتاد برآورد و گزارش شده است از سال ۱۹۶۱ تا سال ۱۹۷۲ نزدیک به ۴۰۰ هزار نفر نیروی کار ماهر از کشورهای در حال توسعه به کشورهای پیشرفته مهاجرت کردهاند. در میان کشورهای مقصد بالاترین آمارها مربوط به کشورهای آمریکا، کانادا و اروپای غربی است در سال ۱۹۹۰ نزدیک به ۴۱۰ هزار نفر از کارشناسان هندی به خارج مهاجرت کردهاند که ۳۰ درصد در آمریکا،۲۳ درصد در آسیای غربی و ۱۱ درصد در اروپا سکنی گزیدهاند.
دومین کشوری که بیشترین مهاجران به آمریکا را داشته چین با ۴۰۰۰۰۰ نفر است که همه آنان تحصیلات بالاتری داشتهاند. کشورهای هند و کره نیز هر یک نزدیک به ۳۰۰ هزار مهاجر به آمریکا داشتهاند که به ترتیب ۷۵ و ۵۳ درصد از مهاجران دو کشور یاد شده دارای تحصیلات دانشگاهی بودهاند. بالاترین رقم مهاجرت از آفریقا به ایالات متحده مربوط به کشورهای مصر غنا و آفریقای جنوبی است که بیش از ۶۰ درصد مهاجران تحصیلات عالی دارند.
فرار مغزها از ایران
به گواهی تاریخ در روزگار ساسانیان و در دوره انوشیروان دادگر شماری از دانشمندان و فلاسفه رومی که به دلیل عدم تساهل و مدارا در رفتار امپراتوری روم دیگر تاب ماندن در آن سرزمین را نداشتند به ایران کوچیدند و مورد پذیرش و احترام انوشیروان قرار گرفتند. با این همه گویی در روزگار کنونی این داستان وارونه گشته و این ایرانیان هستند که هر روز بیش از پیش سرزمین مادری را به قصد کشوری دیگر ترک میکنند و دیگر هرگز باز نمیگردند. بیگمان این بدان معنا است که ما هر روز سرمایههای ملی خود را تقدیم کشورهای دیگر میکنیم و ایران روز به روز بیش از پیش از استعداد و اندیشه خالی میشود.
فرار مغزها از ایران به دیگر کشورها یکی از جدیترین مسایل ایران است و بررسیهای متعدد نشان می-دهد که چگونه از این میان صدمات جبران ناپذیری به کشور وارد میشود. و تاثیر این پدیده بر توسعه ایران کاملا روشن شده است. آمارهای منتشره از سوی صندوق بینالمللی پول نشان میدهد که ایران از لحاظ فرار مغزها در میان ۶۱ کشور جهان درحال توسعه رتبه نخست را دارد. کارینگتون و دتراگیاچ برآورد کردهاند که میزان کلی فرار مغزها از ایران حدود ۱۵ درصد است در حالیکه آمار فرار مغزها از دیگر کشورهای مهم اسیایی کمتر از ۹ درصد برآورد میشود.
خبرگزاریهای معتبر از بهای گزاف این فرار مغزها گزارش میدهند. در سال ۲۰۰۶ میلادی و بنا بر ارزیابی صندوق بینالمللی پول ایران در میان ۹۰ کشور مورد بررسی این نهاد رتبه نخست را در فرار مغزها به خود اختصاص داده است. براساس این گزارش سالانه صد و پنجاه هزار ایرانی میهن خود را ترک میکنند و این تازه در حالی است که خبرگزاریها نرخ خروج ایرانیان در سال را دویست هزار نفر گزارش میکند! باری اگرچه دانش آموزان ایرانی در رقابتی تنگاتنگ برای آزمون ورودی دانشگاههای کشور مبارزه میکنند و اگرچه سیستم تحصیلی ایران در سطح کارشناسی نسبتا نیرومند است و دانشجویان از دانش کافی بهرهمند هستند ولی به دلیل نبود سیستم قوی در سطوح بالاتر بسیاری از این دانشجویان ایران را ترک میکنند و در کشورهای دیگر به تحصیل ادامه میدهند.
بنا بر آمارهای جهانی حدود پنجاه هزار دانشجوی ایرانی در خارج از کشور به تحصیل مشغولند و این تازه در حالیست که شمار ایرانیانی که به دلیل نبود بازار کار و شرایط بد اجتماعی و سیاسی ایران را ترک می-کنند روز به روز در حال افزایش است. بنا بر گزارشی که در در نیویورک تایمز منتشر شد فرار مغزها در ایران موجب شده است که حتی استعدادهای ایرانی در زمینه انرژی هستهای نیز از کشور مهاجرت کنند و در برخی موارد همین موجب فاش شدن اطلاعات محرمانه شده است. بنا بر گزارش ایران تایمز پس از انقلاب اسلامی یک سوم پزشکان و دندان پزشکان ایرانی (در حدود ۵۰۰۰۰نفر) از کشور خارج شدند و هزینه کل پروازها از تهران به دیگر نقاط چیزی میان ۳۰ تا ۴۰ میلیارد دلار بوده است.
براساس مقاله شیرین حکیمزاده در سایت منبع اطلاعات مهاجرت از سال ۱۳۷۴ به این سو موج بسیار بزرگی از مهاجرت از ایران به وجود آمده است. براساس این گزارش این موج بزرگ که به دلایل عمدتا اقتصادی و سیاسی در ایران به وقوع پیوسته است بیشتر در میان ایرانیانی با تخصصهای علمی بسیار بالا دیده میشود که دانشگاهها و مراکز علمی را ترک گفته و در غرب رحل اقامت میافکنند. براساس همین گزارش تنها در سال ۱۳۷۹ حدود ۳۴ هزار ایرانی در کمپهای پناهندگی در خارج ثبتنام کردهاند که این رقم از سال ۱۳۶۵ بیسابقه بوده است. گزارش مزبور تاکید میکند که در پایان سال ۱۳۸۴ خورشیدی کمیساریای عالی پناهندگان حقوق بشر وجود حدود ۱۱۱ هزار پناهجوی از ایران را گزارش میدهد. این گزارش همچنین خاطرنشان میکند که ایرانیان مقیم در آمریکا و ایرانیان کانادا جامعهای از تحصیلکردهترین و مبرزترین نیروی انسانی ساکن در این کشورها را در بر میگیرند.
بنابر آمار مجلس شورای اسلامی در سال ۱۳۸۹، ۶۰ هزار نفر از ایرانیانی که در این سال مهاجرت کردهاند در زمره مهاجران نخبه دستهبندی میشوند. این افراد غالبا دارای مقامهایی در المپیادهای علمی بوده و یا جزء نفرات برتر کنکور و یا دانشگاهها میباشند.
با وجود آنکه تلاش شده از این روند کاسته شود اما درصد قابل توجهی از دانشآموختگان علمی هنوز مایلند به کشورهای پیشرفته مهاجرت کنند. صندوق بینالمللی پول در گزارش سال ۲۰۰۹ خود اعلام کرده است ایران به لحاظ مهاجرت نخبگان، در میان ۹۱ کشور در حال توسعه یا توسعه نیافته جهان، مقام نخست را داراست این در حالیست که برخی مسئولان حتی وجود فرار مغزها از ایران را منتفی میدانند.
نویسنده: قربان عباسی