پديده مهاجرت روستا-شهري، يك پديده اجتماعي اقتصادي است كه نتيجه مجموعهاي پيچيده از عوامل اجتماعي روانشناختي، اقتصادي و سياسي است. فرايند مهاجرت نه تنها بر حجم و رشد جمعيت يك جامعه تأثير ميگذارد، بلكه تغييراتي قابل ملاحظه در ساخت و توزيع جمعيت ايجاد ميكند. مهاجرت هاي روستا-شهري باعث افزايش تعداد مردان جوان در شهرهاي بزرگ شده و تعادل نسبت مردان و زنان را در دو منطقه شهري و روستايي بر هم زده است.
با توجه به اينكه جوانان بيشتر از هر گروه سني ديگر تن به مهاجرت ميدهند، اين موضوع در بلندمدت براي جوامع روستايي حائز اهميت خواهد بود؛ چراكه با مهاجرت آنان، توليد نسل در جوامع روستايي كاهش مييابد و به دنبال آن جمعيت پويا در روستاها كاهش مييابد و توليد محصول و اقتصاد رو ستايي نيز كاسته ميشود و همچنين از نظر اجتماعي و فرهنگي نيز روستاها دچار ايستايي ميشوند.
پيامدهاي اقتصادي
عدهاي عامل اقتصادي را مهمترين عامل در مهاجرت هاي روستا-شهري ميدانند. جوانان روستايي با مشاهده تفاوت درآمدي در شهر و روستا و كمبود درآمدهاي مالي خود كه جوابگوي نيازهاي اصلي و ضروري آ نها نيست، دست به مهاجرت ميزنند. آنان براي كسب درآمد بيشتر و رسيدن به آرزوهاي خويش، راه شهرها را در پيش ميگيرند.
مهاجران در شهرها با شغلهاي واسطهگري يا خدماتي و دستفروشي ميتوانند به درآمدي چند برابر روستا دست پيدا كنند و از كارهاي سخت و طاقتفرساي كشاورزي نيز آسوده شوند. بدون ترديد اختلافات درآمدي شهر و روستا و موقعيتهاي شغلي و كاري فراوان در شهرها يكي از دلايل عمده مهاجرت جوانان است؛ اما اين عامل مؤثر در مهاجرت پيامدهايي در مبدأ و مقصد برجاي ميگذارد. آثار اقتصادي مثبت آن در نواحي روستايي بيشتر از شهرها خواهد بود و پيامدهاي منفي آن در شهرها بيشتر بروز ميكند. بررسي ها نشان مي دهد جوانان مهاجر اكثرا از مهاجرت به شهرها راضي هستند و زندگي آن ها از لحاظ اقتصادي بهبود يافته است، در ضمن آنها با حواله كردن پول به روستا نزد پدر و مادر خويش، باعث بهبود وضعيت زندگي آنها و تقويت بنيه مالي خانواده خود در روستا ميشوند.
پيامدهاي اجتماعي
يكي از تفاوتهاي محيط شهري نسبت به محيط روستايي، اختلاف زياد خدمات شهري مانند بهداشت، درمان، آموزش و تأسيساتي مانند آب، برق، گاز، مراكز تفريحي و غيره مي باشد. بديهي است روند مهاجرتها روستا شهري عمدتا تحت تأثير امكانات زيستي و رفاهي در روستاها و جاذبههاي اجتماعي فرهنگي و اقتصادي شهرها ميباشد و در مواردي سياستگذاري هاي نادرست آن را تشديد ميكند.
وقتي جوان روستايي به شهر ميآيد در اثر همنشيني و رفت آمد با شهروندان آگاهي او افزايش يافته و جوان از حقوق و مطالبات خود آگاه شده و همين آگاهي منجر به بياعتمادي و عدم پايبندي به تعهدات شهروندي و حتي در مواردي خرابكاري شده است. از طرف ديگر با جدا شدن جوان از خانواده، حامي خود كه والدين باشند را از دست میدهد و با توجه به عدم نظارت والدين بر اعمال او و كاهش اقتدار والدين جوان، پيامدهاي حاد اجتماعي بروز خواهد كرد. همچنين با وجود خرده فرهنگهاي متفاوت در داخل اجتماعات شهري و ضعف اعتقادات و كنترلهاي غير رسمي، انحرافات اجتماعي افزايش خواهد يافت.
بررسيها نشان ميدهد كه پيامدهاي اجتماعي فرهنگي مهاجرت بسيار بيشتر خواهد بود و داراي دو بعد مثبت و منفي است. مهمترين پيامد مثبت مهاجرت روستا-شهري را ميتوان در سهولت و آسايش در زندگي، دسترسي بهتر به وضعيت بهداشتي، بهبود عادات غذايي، گذران اوقات فراغت و اميد به زندگي بيان كرد. جوانان روستا در پي يافتن زندگي بهتر مهاجرت از روستا به شهر را آغاز ميكنند و تحرك اجتماعي باعث بالابردن ظرفيتهاي گوناگون اجتماعي در ميان آنها خواهد شد.
جوانان با فرار از هنجارهاي سنتي موجود در روستا ميخواهند كه به استقلال فردي و آزادي انتخاب برسند و از تنهايي و انزواي اجتماعي در محيطهاي روستايي همراه با كار فيزيكي سخت و مداوم نجات پيدا كنند و جهت يافتن منزلت اجتماعي و كسب احترام و تفريحات محرك، شهرها را انتخاب ميكنند؛ اما تحقيقات نشان ميدهد اين نوع مهاجرتها پيامدهاي منفي اجتماعي را نيز براي جوانان و شهرها به همراه خواهد داشت؛ از جمله ميتوان به فقدان يكپارچگي اجتماعي و گسترش ناهنجاريهاي اجتماعي در شهرها اشاره كرد.
مهاجرت جوانان از روستا به شهر، باعث برهم خوردن ساختار جمعيتي در شهرها و روستاها شده و تركيب سني و جنسي جمعيت را از تعادل خارج كرده است، از سويي ديگر سالخوردهسازي روستاها باعث شده كه امكان ازدواج دختران در روستا از بين برود.
پيامدهاي فرهنگي
اين نظريه، مهاجرت را به عنوان يك تطبيق اجتماعي در پاسخ به نيازهاي اجتماعي، اقتصادی تحولات فرهنگی جريان تغييرات جمعيتي ناشي و در سطح ملي و محلی پدید میآید، می داند. نارساييهاي موجود در نظام آموزشي روستايي از جمله عوامل مؤثر در تشويق و آنان به مهاجرت به شهرها است. تحصيلات جوان روستايي نيز خود از جمله عوامل فرهنگي مؤثر در مهاجرت ميباشد و افزايش فاصله فرهنگي بين شهر و روستا بر نرخ مهاجرت ميافزايد.
از پيامدهاي فرهنگي منفي مهاجرت ميتوان چنين بيان نمود كه در اثر مهاجرت جوانان، نقش خانواده در انتقال مباني ارزشي و ديني و ملي به فرزندان كاهش می یابد و جامعه انتقال وظايف تربيتي را بر عهده مي گيرد و با توجه به اينكه هويت فردي در مرد و زن جوان هنوز شكل نگرفته است، زمينه ها و بستر تعارضات و نيز نفوذ فرهنگ بيگانه به هويت ديني و ملي جوانان ايجاد شده و در صورت ضعف بنيادهاي مذهبي جواني و عدم شكلگيري هويت فردي تأثيرپذيري جوان، الگوهاي ضد فرهنگ و ديني تقويت شده و اين مرحله آغازين گسترش مشكلات اخلاقي، فساد و بيبندوباري و فحشا در شهرها و جوانان خواهد بود.
نویسنده: محمدعلی ناری ابیانه